संपादक : आचार्य विराज शांताराम
अर्जुन उवाच :
ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किंकर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ।।१।।
मग आइका अर्जुनें म्हणितलें । देवा तुम्हीं जे वाक्य बोलिलें । तें निकें म्यां परिसलें । कमळापती ।।१।। तेथ कर्म आणि कर्ता । उरेचिना पाहतां । ऐसें मत तुझें अनंता । निश्चित जरी ।।२।। तरी मातें केविं हरी । म्हणसी पार्था संग्रामु करीं । इये लाजसीना महाघोरीं । कर्मीं सुतां ।।३।। हां गा कर्म तूंचि अशेष । निराकारिसी नि:शेष । तरी मजकरवीं हें हिंसक । कां करविसी तूं ।।४।। तरी हेंचि विचारीं श्रीहृषीकेशा । तूं मानु देसी कर्मलेशा । आणि येसणी हे हिंसा । करवीत आहासी ।।५।।
व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ।।२।।
देवा तुवांचि ऐसें बोलावें । तरी आम्ही नेणतीं काय करावें । आतां संपलें म्हण पां आघवें । विवेकाचें ।।६।। हां गा उपदेशु जरी ऐसा । तरी अपभ्रंशु तो कैसा । आतां पुरला आम्हां धिंवसा । आत्मबोधाचा ।।७।। वैद्यु पथ्य वारूनि जाये । मग जरी आपणचि विष सुये । तरी रोगिया कैसेनि जिये । सांगें मज ।।८।। जैसें आंधळें सुईजे आव्हांटा । कां माजवण दीजे मर्कटा । तैसा उपदेशु हा गोमटा । वोढवला आम्हां ।।९।। मी आधींचि कांहीं नेंणें । वरी कवळिलों मोहें येणें । कृष्णा विवेकु याकारणें । पुसिला तुज ।।१०।। तंव तुझी एकेक नवाई । एथ उपदेशामाजी गांवाई । तरी अनुसरलिया काई । एेंसे कीजे ।।११।। आम्ही तनुमनुजिवे । तुझिया बोला वोटंगावें । आणि तुवांचि ऐसें करावें । तरी सरलें म्हणें ।।१२।। आतां ऐसियापरी बोधिसी । तरी निकें आम्हां करिसी । एथ ज्ञानाची आस कायसी । अर्जुन म्हणे ।।१३।। तरी ये जाणिवेचें कीर सरलें । परी आणिक एक असे जाहलें । जें थितें हे डहुळलें । मानस माझें ।।१४।। तेवींचि कृष्णा हें तुझें । चरित्र कांहीं नेणिजे । जरी चित्त पाहसी माझें । येणे मिषें ।।१५।। नातरी झकवीत आहासी माते । कीं तत्त्वचि कथिले ध्वनितें । हें अवगमितां निरुतें । जाणवेना ।।१६।। म्हणोनि आइकें देवा । हा भावार्थु आतां न बोलावा । मज विवेकु सांगावा । म-हाटा जी ।।१७।। मी अत्यंत जड असें । परी ऐसाहि निकें परियसें । कृष्णा बोलावें तुवां तैसें । एकनिष्ठ ।।१८।। देखें रोगातें जिणावें । औषध तरी देयावें । परी तें अति रुच्य व्हावें । मधुर जैंसे ।।१९।। तैसें सकळार्थभरित । तत्त्व तरी सांगावें तरी उचित । परी बोधे माझें चित्त । जयापरी ।।२०।। देवा तुजऐसा निज गुरु । आजि आर्तीधणी कां न करूं । एथ भीड कवणाची धरूं । तूं माय आमुची ।।२१।। हां गा कामधेनूचें दुभतें । दैवें जाहलें जरी आपैतें । तरी कामनेची कां तेथें । वाणी कीजे ।।२२।। जरी चिंतामणी हाता चढे । तरी वांछेचें कवण सांकडे । कां आपुलेनि सुरवाडें इच्छावें ना ।।२३।। देखा अमृतसिंधुतें ठाकावें । मग ताहाना जरी फुटावें । तरी सायासु कां करावे । मागील ते ।।२४।। तैसा जन्मांतरीं बहुतीं । उपासितां लक्ष्मीपती । तू दैवें आजि हातीं । जाहलासी जरी ।।२५।। तरी आपुलेया सवेसा । कां न मागावासी परेशा । देवा सुकाळु हा मानसा । पाहला असे ।।२६।। देखें सकळार्तीचें जियालें । आजि पुण्य यशासि आलें । हें मनोरथ जाहलें । विजयी माझें ।।२७।। जी जी परममंगळधामा । देवदेवोत्तमा । तूं स्वाधीन आजि आम्हां । म्हणऊनियां ।।२८।। जैसें मातेचां ठायीं । अपत्या अनवसरु नाहीं । स्तन्यालागूनि पाहीं । जियापरी ।।२९।। तैसें देवा तूंतें । पुसिजतसेंं आवडे तें । आपुलेनि आर्तें । कृपानिधी ।।३०।। तरी पारत्रिकीं हित । आणि आचरितां तरी उचित । तें सांगें एक निश्चित । पार्थु म्हणे ।।३१।।
श्रीभगवानुवाच :
लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ।।३।।
या बोला अच्युतु । म्हणत असे विस्मितु । अर्जुना हा ध्वनितु । अभिप्रावो ।।३२।। जे बुद्धियोगु सांगतां । सांख्यमतसंस्था । प्रकटिली स्वभावता । प्रसंगें आम्हीं ।।३३।। तो उद्देशु तूं नेणसीचि । म्हणोनि क्षोभलासि वायांचि । तरी आतां जाण म्यांचि उक्त दोन्हीं ।।३४।। अवधारीं वीरश्रेष्ठा । ये लोकीं या दोन्ही निष्ठा । मजचिपासूनि प्रगटा । अनादिसिद्धा ।।३५।। एकु ज्ञानयोगु म्हणिजे । जो सांख्यीं अनुष्ठिजे । जेथ ओळखीसवें पाविजे । तद्रूरुपता ।।३६।। एक कर्मयोगु जाण । जेथ साधकजन निपुण । होऊनियां निर्वाण । पावती वेळे ।।३७।। हे मार्गु तरी दोनी । परी एकवटती निदानीं । जैसी सिद्धसाध्यभोजनीं । तृप्ती एकी ।। ३८।। कां पूर्वापर सरिता । भिन्ना दिसती पाहता । मग सिंधूमिळणीं ऐक्यता । पावती शेखीं ।।३९।। तैसीं दोनी ये मतें । सूचिती एका कारणातें । परी उपास्ति ते योग्यते- । आधीन असे ।।४० देखें उत्प्लवनासरिसा । पक्षी फळासि झोंबे जैसा । सांगें नरु केविं तैसा । पावे वेगा ।।४१।। तो हळूहळू ढाळेंढाळें । केतुकेनि एके वेळे । मार्गाचेनि बळें । निश्चित ठाकी ।।४२।। तैसें देख पां विहंगममतें । अधिष्ठूनि ज्ञानातें । सांख्य सद्य मोक्षातें । आकळिती ।।४३।। येर योगिये कर्माधारें । विहितेंचि निजाचारें । पूर्णता अवसरें । पावते होती ।।४४।।
न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ।।४।।
वांचोनि कर्मारंभ उचित । न करितांचि सिद्धवत । कर्महीना निश्चित । होईजेना ।।४५।। कां प्राप्तकर्म सांडिजे । येतुलेनि नैष्कर्म्या होईजे । हें अर्जुना वायां बोलिजे । मूर्खपणें ।।४६।। सांगे पैलतीरा जावें । ऐसे व्यसन कांं जेथ पावें । तेथ नावेतें त्यजावें । घडे केवीं ।।४७।। नातरी तृप्ति इच्छिजे । तरी कैसेनि पाकु न कीजे । कीं सिद्धुही न सेविजे । केविं सांगें ।।४८।। जंव निरार्तता नाहीं । तंव व्यापारु असे पाहीं । मग संतुष्टीचां ठायीं । कुंठे सहजें ।।४९।। म्हणोनि आइकें पार्था । जया नैष्कर्म्यपदीं आस्था । तया उचित कर्म सर्वथा । त्याज्य नोहे ।।५०।। आणि आपुलालिया चाडे । आपादिलें हें मांडे । कीं त्यजिलें कर्म सांडे । ऐसें आहे ।।५१।। हें वायांचि सैरा बोलिजे । उकलु तरी देखो पाहिजे । परी त्यजितां कर्म न त्यजे । निभ्रांत मानीं ।।५२।।
न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवश: कर्म सर्व: प्रकृतिजैर्गुणै: ।।५।।
जंव प्रकृतीचें अधिष्ठान । तंव सांडी मांडी हें अज्ञान । जे चेष्टा ते गुणाधीन । आपैसी असे ।।५३।। देखें विहित कर्म जेतुलें । तें सळें जरी वोसंडिलें । तरी स्वभाव काय निमाले । इंद्रियांचे ।।५४।। सांगें श्रवणीं ऐकावे ठेलें । कीं नेत्रींचें तेज गेलें । हे नासारंध्र बुझालें । परिमळु नेघे ।।५५।। ना तरी प्राणापानगति । की निर्विकल्प जाहली मति । कीं क्षुधातृष्णादि आर्ति । खुंटलिया ।।५६।। हें स्वप्नावबोधु ठेले । कीं चरण चालों विसरले । हें असो काय निमाले । जन्म मृत्यू ।।५७।। हें न ठकेचि जरी कांहीं । तरी सांडिले तें कायी । म्हणोनि कर्मत्यागु नाहीं । प्रकृतिमंतां ।।५८।। कर्म पराधीनपणें । निपजत असे प्रकृतिगुणें । येरी धरीं मोकली अंत:करणें । वाहिजे वायां ।।५९।। देखें रथीं आरूढिजे । मग जरी निश्चळा बैसिजे । तरी चळा होऊनि हिंडिजे । परतंत्रा ।।६०।। कां उचलिलें वायुवशें । चळें शुष्क पत्र जैसें । निचेष्ट आकाशें । परिभ्रमें ।।६१।। तैसें प्रकृतिआधारें । कर्मेंद्रियविकारें । निष्कर्म्युही व्यापारे । निरंतर ।।६२।। म्हणऊनि संगु जंव प्रकृतीचा । तंव त्यागु न घडे कर्माचा । ऐसियाही करूं म्हणती तयांचा । आग्रहोचि उरे ।।६३।।
कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् ।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचार: स उच्यते ।।६।।
जे उचित कर्म सांडिती । मग नैष्कर्म्य होऊं पाहती । परी कर्मेंद्रियप्रवृत्ती । निरोधुनी ।।६४।। तयां कर्मत्यागु न घडे । जें कर्तव्य मनी सांपडे । वरी नटती तें फुडें । दरिद्र जाण ।।६५।। ऐसे ते पार्था । विषयासक्त सर्वथा । वोळखावे तत्त्वतां । येथ भ्रांति नाहीं ।।६६।। आतां देर्इं अवधान । प्रसंगें तुज सांगेन । या नैराश्याचें चिन्ह । धनुर्धरा ।।६७।।
यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
कर्मेन्द्रियै: कर्मयोगमसक्त: स विशिष्यते ।।७।।
जो अंतरीं दृढु । परमात्मरूपीं गूढु । बाह्य तरी रुढु । लौकिकु जैसा ।।६८।। तो इंद्रियां आज्ञा न करी । विषयांचें भय न धरी । प्राप्तकर्म न अव्हेरी । उचित जें जें ।।६९।। तो कर्मेंद्रियें कर्मीं । राहटतां तरी न नियमी । परी तेथिचेनि ऊर्मीं । झांकोळेना ।।७०।। तो कामनामात्रें न घेपे । मोहमळें न लिंपे । जैसें जळीं जळें न शिंपे । पद्मपत्र ।।७१।। तैसा संसर्गामाजीं असे । सकळांसारिखा दिसे । जैसें तोयसंगें आभासे । भानुबिंब ।।७२।। तैसा सामान्यत्वें पाहिजे । तरी साधारणुचि देखिजे । येरवीं निर्धारितां नेणिजे । सोय जयाची ।।७३।। ऐसा चिन्हीं चिन्हितु । देखसी तोचि मुक्तु । आशापाशरहितु । ओळख पां ।।७४।। अर्जुना तोचि योगी । विशेषिजे जो जगीं । म्हणोनि ऐसा होय यालागीं । म्हणिपें तूंतें ।।७५।। तूं मानसा नियमु करीं । निश्चळु होय अंतरीं । मग कर्मेंद्रियेंही व्यापारीं । वर्ततु सुखें ।।७६।।
नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मण: ।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मण: ।।८।।
म्हणशी नैष्कर्म्य होआवें । तरी एथ तें न संभवें । आणि निषिद्ध केविं राहाटावे । विचारी पां ।।७७।। म्हणोनि जें जें उचित । आणि अवसरेंकरूनि प्राप्त । तें कर्म हेतुरहित । आचर तूं ।।७८।। पार्था आणिकही एक । नेणसी तूं हें कवतिक । जें ऐसें कर्म मोचक । आपैसें असे ।।७९।। देखें अनुक्रमाधारें । स्वधर्मु जो आचरे । तो मोक्षु तेणें व्यापारें । निश्चित पावे ।।८०।।
यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धन: ।
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तस: समाचर ।।९।।
स्वधर्मु जो बापा । तोचि नित्ययज्ञु जाण पां । म्हणोनि वर्ततां तेथ पापा । संचारु नाहीं ।।८१।। हा निजधर्मु जैं सांडे । कुकर्मीं रती घडे । तैंचि बंधु पडे । संसारिकु ।।८२।। म्हणोनि स्वधर्मानुष्ठान । तें अखंड यज्ञ याजन । जो करी तया बंधन । कहींच नाही ।।८३।। हा लोकु कर्में बांधिला । जो परतंत्रा भुतला । तो नित्य यज्ञातें चुकला । म्हणोनियां ।।८४।। आतां येचिविषीं पार्था । तुज सांगेन एकी मी कथा । जैं सृष्ट्यादि संस्था । ब्रह्मेनि केली ।।८५।।
सहयज्ञा: प्रजा: सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापति: ।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ।।१०।।
तैं नित्य यागसहितें । सृजिलीं भूतें समस्तें । परी नेणतीचि तियें यज्ञातें । सूक्ष्म म्हणऊनि ।।८६।। ते वेळीं प्रजीं विनविला ब्रह्मा । देवा आश्रयो काय एथ आम्हां । तंव म्हणे तो कमळजन्मा । भूतांप्रति ।।८७।। तुम्हा वर्णविशेषवशें । आम्ही हा स्वधर्मुचि विहिला असे । यातें उपासा मग आपैसे । काम पुरती ।।८८।। तुम्ही व्रते नियमु न करावे । शरीरातें न पीडावें । दुरि केंही न वचावें । तीर्थासी गा ।।८९।। योगादिकें साधनें । साकांक्ष आराधनें । मंत्र यंत्र विधानें झणी करा ।।९०।। देवतांतरा न भजावें । हें सर्वथा कांहीं न करावें । तुम्ही स्वधर्मयज्ञीं यजावें । अनायासें ।।९१।। अहेतुकें चित्ते । अनुष्ठा पां ययातें । पतिव्रता पतीतें । जियापरी ।।९२।। तैसा स्वधर्मरूप मखु । हाचि सेव्यु तुम्हां एकु । ऐसें सत्यलोकनायकु । म्हणता जाहला ।।९३।। देखा स्वधर्मातें भजाल । तरी कामधेनु हा होईल । मग प्रजा हो न संडील । तुमतें कदा ।।९४।।
देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु व: ।
परस्परं भावयन्त: श्रेय: परमवाप्स्यथ ।।११।।
जें येणेंकरूनि समस्तां । परितोषु होईल देवतां । मग ते तुम्हां ईप्सितां । अर्थांतें देती ।।९५।। या स्वधर्मपूजा पूजितां । देवतागणां समस्तां । योगक्षेमु निश्चिता । करिती तुमचा ।।९६।। तुम्ही देवतांतें भजाल । देव तुम्हां तुष्टतील । ऐसी परस्परें घडेल । प्रीती जेथ ।।९७।। तेथ तुम्ही जें करूं म्हणाल । तें अपैसें सिद्धी जाईल । वांछितही पुरेल । मानसींचें ।।९८।। वाचासिद्धी पावाल । आज्ञापक होआल । म्हणियें तुमतें मागतील । महाऋद्धि ।।९९।। जैसे ऋतुपतीचें द्वार । वनश्री निरंतर । वोळगे फळभार । लावण्येसी ।।१००।।
इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविता: ।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव स: ।।१२।।
तैसें सर्व सुखेंसहित । दैवचि मूर्तिमंत । येईल देखा काढत । तुम्हांपाठीं ।।१।। ऐसे समस्त भोगभरित । होआल तुम्ही अनार्त । जरी स्वधर्मैकनिरत । वर्ताल बापा ।।२।। कां जालिया सकल संपदा । जो अनुसरेल इंद्रियमदा । लुब्ध होऊनियां स्वादा । विषयांचिया ।।३।। तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं । जे हे संपत्ती दिधली पुरी । तयां स्वमार्गीं सर्वेश्वरीं । न भजेल जो ।।४।। अग्निमुखी हवन । न करील देवतापूजन । प्राप्तवेळें भोजन । भुकेलियाचें ।।५।। विमुखु होईल गुरुभक्ती । आदरु न करील अतिथी । संतोषु नेदील ज्ञाती । आपुलिये ।।६।। ऐसा स्वधर्मुक्रियारहितु । आथिलेपणें प्रमत्तु । केवळ भोगासक्तु होईल जो ।।७।। तया मग अपावो थोरु आहे । जेणें ते हातींचें सकळ जाये । देखा प्राप्तही न लाहे । भोग भोगूं ।।८।। जैसें गतायुषीं शरीरीं । चैतन्य वासु न करी । कां निदैवाचां घरी । न राहे लक्ष्मी ।।९।। तैसा स्वधर्मु जरी लोपला । तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला । जैसा दीपासवें हरपला । प्रकाशु जाय ।।११०।। तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे । तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे । आइका प्रजाहो हे फुडें । विरंचि म्हणे ।।११।। म्हणऊनि स्वधर्मु जो सांडील । तयातें काळु दंडील । चोरु म्हणूनि हरील । सर्वस्व तयाचे ।।१२।। मग सकळ दोष भंवते । गिंवसोनि घेती तयातें । रात्रीसमयीं स्मशानातें । भूतें जैसीं ।।१३।। तैसीं त्रिभुवनींचीं दु:खें । आणि नानाविधें पातकें । दैन्यजात तितुकें । तेथेंचि वसे ।।१४।। ऐसें होय तया उन्मत्ता । मग न सुटे बापा रुदतां । परी कल्पांतींही सर्वथा । प्राणिगण हो ।।१५।। म्हणऊनि निजवृत्ति हे न संडावी । इंद्रियें बरळों नेदावीं । ऐसें प्रजांतें शिकवी । चतुराननु ।।१६।। जैसें जळचरा जळ सांडे । आणि तत्क्षणी मरण मांडे । हा स्वधर्मु तेंणे पाडें । विसंबो नये ।।१७।। म्हणोनि तुम्ही समस्तीं । आपुलालिया कर्मीं उचितीं । निरत व्हावे पुढतपुढती । म्हणिपत असें ।।१८।।
यज्ञशिष्टाशिन: सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषै: ।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ।।१३।।
देखा विहित क्रियाविधी । निर्हेतुका बुद्धि । जो असतिये समृद्धी । विनियोगु करी ।।१९।। गुरु गोत्र अग्नी पूजी । अवसरीं भजे द्विजीं । निमित्तादिकीं यजी । पितरोद्देशें ।।१२०।। या यज्ञक्रिया उचिता । यज्ञेशी हवन करितां । हुतशेष स्वभावता । उरे जें जें ।।२१।। तें सुखें आपुलां घरी । कुटुंबेसी भोजन करी । कीं भोग्यचि तें निवारी । कल्मषातें ।।२२।। तें यज्ञावशिष्ट भोगी । म्हणोनि सांडिजे तो अघीं । जयापरी महारोगी । अमृतसिद्धी ।।२३।। कीं तत्त्वनिष्ठु जैसा । नागवे भ्रांतिलेशा । तो शेषभोगी तैसा । नाकळे दोषा ।।२४।। म्हणोनि स्वधर्में जे अर्जे । ते स्वधर्मेंचि विनियोगिजे । मग उरे तें भोगिजे । संतोषेसीं ।।२५।। हें वांचुनि पार्था । राहाटों नये अन्यथा । ऐसी आद्य हे कथा । मुरारी सांगें ।।२६।। जे देहचि आपणपें मानिती । आणि विषयांतें भोग्य म्हणती । यापरतें न स्मरती । आणिक कांहीं ।।२७।। हें यज्ञोपकरण सकळ । नेणतसा ते बरळ । अहंबुद्धी केवळ भोगूं पाहती ।।२८।। इंद्रियरुचीसारखें । करविती पाक निकें । ते पापिये पातकें । सेविती जाण ।।२९।। हेें संपत्तिजात आघवें । हे हवनद्रव्य मानावें । मग स्वधर्मयज्ञें अर्पावें । आदिपुरुषीं ।।१३०।। हे सांडोनियां मूर्ख । आपणपेंयालागीं देख । निपजविती पाक । नानाविध ।।३१।। जिहीं यज्ञु सिद्धी जाये । परेशा तोषु होये । तें हें सामान्य अन्न न होये । म्हणोनियांं ।।३२।। हें न म्हणावें साधारण । अन्न ब्रह्मरूप जाण । जें जीवनहेतुकारण । विश्वा यया ।।३३।।
अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसंभव: ।
यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञ: कर्मसमुद्भव: ।।१४।।
कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ।।१५।।
अन्नास्तव भूतें । प्ररोह पावती समस्तें । मग वरिषु या अन्नाते । सर्वत्र प्रसवे ।।३४।। तया पर्जन्या यज्ञीं जन्म । यज्ञातें प्रगटी कर्म । कर्मासि आदि ब्रह्म । वेदरूप ।।३५।। मग वेदांतें परापर । प्रसवतसे अक्षर । म्हणऊनि हें चराचर । ब्रह्मबद्ध ।।३६।। परी कर्माचिये मूर्ती । यज्ञीं अधिवासु श्रुती । ऐकें सुभद्रापती । अखंड गा ।।३७।।
एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह य: ।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ।।१६।।
ऐसी हे आदि परंपरा । संक्षेपें तुज धनुर्धरा । सांगितली या अध्वरा । लागौनियां ।।३८।। म्हणूनि समूळ हा उचितु । स्वधर्मरूप क्रतु । नानुष्ठी जो मत्तु । लोकीं इये ।।३९।। तो पातकांची राशी । जाण भार भूमीसी । जो कुकर्में इंद्रियांसी । उपेगा गेला ।।१४०।। तें जन्मकर्म सकळ । अर्जुना अति निष्फळ । जैसें कां अभ्रपटळ । अकाळींचें ।।४१।। कां गळां स्तन अजेचें । तैसें जियालें देखें तयाचें । जया अनुष्ठान स्वधर्माचें । घडेचिना ।।४२।। म्हणोनि ऐकें पांडवा । हा स्वधर्मु कवणें न संडावा । सर्वभावें भजावा । हाचि एकु ।।४३।। हां गा शरीर जरी जाहलें । तरी कर्तव्य ओघें आले । मग उचित कां आपुलें । ओसंडावें ।।४४।। परिस पां सव्यसाची । मूर्ति लाहोनि देहाची । खंती करिती कर्माची । ते गांवढे गा ।।४५।।
यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानव: ।
आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ।।१७।।
देखें असतेनि देहधर्में । एथ तोचि एकु न लिंपे कर्में । जो अखंडित रमे । आपणपांचि ।।४६।। जे तो आत्मबोधें तोषला । तरी कृतकार्यु देखें जाहला । म्हणोनि सहजें सांडवला । कर्मसंगु ।।४७।।
नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रय: ।।१८।।
तृप्ति जालिया जैसीं । साधनें सरती आपैसीं । देखें आत्मतुष्टीं तैसीं । कर्में नाहीं ।।४८।। जंववरी अर्जुना । तो बोध भेटेना मना । तंवचि यया साधना । भजावें लागे ।।४९।।
तस्मादसक्त: सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुष: ।।१९।।
म्हणऊनि तूं नियतु । सकळ कामरहितु । होऊनियां उचितु । स्वधर्में रहाटें । ।।१५०।। जे स्वधर्में निष्कामता । अनुसरले पार्था । ते कैवल्य पर तत्त्वतां । पावले जगीं ।।५१।।
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादय: ।
लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन्कर्तुमर्हसि ।।२०।।
देख पां जनकादिक । कर्मजात अशेख । न सांडितां मोक्षसुख । पावते जाहले ।।५२।। या कारणें पार्था । होआवी कर्मीं आस्था । हे आणिकाही एका अर्था । उपकारेल ।।५३।। जे आचरतां आपणपेयां । देखी लागेल लोका यया । तरी चुकेल हा अपाया । प्रसंगेंचि ।।५४।। देखें प्राप्तार्थ जाहले । जे निष्कामता पावले । तयांही कर्तव्य असे उरलें । लोकांलागीं ।।५५।। मार्गीं अंधासरिसा । पुढें देखणाही चाले जैसा । अज्ञाना प्रगटावा धर्मु तैसा । आचरोनी ।।५६।। हां गा ऐसें न कीजे । तरी अज्ञाना काय उमजे । तिहीं कवणेंपरी जाणिजे । मार्गातें या ।।५७।।
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जन: ।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ।।२१।।
एथ वडील जें जें करिती । तया नाम धर्मु ठेविती । तेंचि येर अनुष्ठिती । सामान्य सकळ ।।५८।। हें ऐसें असे स्वभावें । म्हणोनि कर्म न संडावेंं । विशेषें आचरावेंं। लागे संतीं ।।५९।।
न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन ।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ।।२२।।
आतां आणिकाचिया गोठी । तुज सांगो काई किरिटी । देखें मीचि इये राहाटीं । वर्तत असें ।।१६०।। काय सांकडें कांहीं मातें । कीं कवणें एकें आर्तें । आचरें मी धर्मातें । म्हणसी जरी ।।६१।। तरी पुरतेंपणालागीं । आणिकु दुसरा नाहीं जगीं । ऐसी सामुग्री माझां अंगी । जाणसी तूं ।।६२।। मृत गुरुपुत्र आणिला । तो तुवां पवाडा देखिला । तोही मी उगला । कर्मीं वर्तें ।।६३।।
यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रित: ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश: ।।२३।।
परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा । साकांक्षु कां होय जैसा । तयाचि एका उद्देशा- । लागोनियां ।।६४।। जें भूतजात सकळ । असे आम्हांचि आधीन केवळ । तरी न व्हावें बरळ । म्हणोनियां ।।६५।।
उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् ।
संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमा: प्रजा: ।।२४।।
आम्ही पूर्णकाम होऊनि । जरी आत्मस्थिती राहूनि । तरी प्रजा हे कैसेनि । निस्तरेल ।।६६।। इहीं आमुची वास पाहावी । मग वर्ततीपरी जाणावी । ते लौकिक स्थिति आघवी । नासिली होईल ।।६७।। म्हणोनि समर्थु जो एथें । आथिला सर्वज्ञतें । तेणें सविशेषें कर्मातें त्यजावें ना ।।६८।।
सक्ता: कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् ।।२५।।
देखें फळाचिया आशा । आचरे कामुकु जैसा । कर्मीं भरु होआवा तैसा । निराशाही ।।६९।। जे पुढत पुढती पार्था । हे सकळ लोकसंस्था । रक्षणीय सर्वथा । म्हणऊनियां ।।१७०।। मार्गाधारें वर्तावें । विश्व हें मोहरे लावावे । अलौकिक नोहावे । लोकांप्रति ।।७१।।
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वानयुक्त: समाचरन् ।।२६।।
जें सायासें स्तन्य सेवी । तें पक्वान्नें केविं जेवी । म्हणोनि बाळका जैसीं नेदावीं । धनुर्धरा ।।७२।। तैसी कर्मीं जयां अयोग्यता । तयाप्रति नैष्कर्म्यता । न प्रगटावी खेळतां । आदिकरुनी ।।७३।। तेथें सत्क्रियाचि लावावी । तेचि एकी प्रशंसावी । निष्कर्मींही दावावी । आचरोनी ।।७४।। तया लोकसंग्रहालागीं । वर्ततां कर्मसंगीं । तो कर्मबंधु आंगीं । वाजेलना ।।७५।। जैसी बहुरूपियांची रावो राणी । स्त्रीपुरुषभावो नाहीं मनीं । परी लोक संपादणी । तैसीच करिती ।।७६।।
प्रकृते: क्रियमाणानि गुणै: कर्माणि सर्वश: ।
अहंकार विमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ।।२७।।
देखें पुढिलाचें ओझे । जरी आपुला माथां घेइजें । तरी सांगें कां न दाटिजे । धनुर्धरा ।।७७।। तैसीं शुभाशुभें कर्में । जियें निफजती प्रकृतिधर्में । तियें मूर्ख मतिभ्रमें । मी कर्ता म्हणे ।।७८।। ऐसा अहंकाराधिरूढ । एकदेशी मूढ । तया हा परमार्थ गूढ । प्रगटावा ना ।।७९।। हें असो प्रस्तुत । सांगिजेल तुज हित । तें अर्जुना देऊनि चित्त । अवधारीं पां ।।१८०।।
तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयो: ।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ।।२८।।
जें तत्त्वज्ञानियांचा ठायीं । तो प्रकृतिभावो नाहीं । जेथ कर्मजात पाहीं । निपजत असे ।।८१।। ते देहाभिमानु सांडुनि । गुणकर्में वोलांडूनि । साक्षिभूत होऊनि । वर्तती देहीं ।।८२।। म्हणोनि शरीरीं जरी होती । तरी कर्मबंधा नाकळती । जैसा कां भूतचेष्टा गभस्ती । घेपवेना ।।८३।।
प्रकृतेर्गुणसंमूढा: सज्जन्ते गुणकर्मसु ।
तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् ।।२९।।
एथ कर्मीं तोचि लिंपे । जो गुणसंभ्रमें घेपे । प्रक्रतीचेनि आटोपें । वर्ततु असे ।।८४।। इंद्रिये गुणाधारें । राहाटती निजव्यापारें । तें परकर्म बलात्कारें । आपादी जो ।।८५।।
मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वर: ।।३०।।
तरी उचिते कर्में आघवीं । तुवां आचरोनि मज अर्पावीं । परी चित्तवृत्ति न्यासावी । आत्मरूपीं ।।८६।। हें कर्म मी कर्ता । कां आचरेना या अर्था । ऐसा अभिमानु झणें चित्ता । रिघों देसी ।।८७।। तुवां शरीरपरा नोहावें । कामनाजात सांडावें । मग अवसरोचित भोगावें । भोग सकळ ।।८८।। आतां कोदंड घेऊनि हातीं । आरूढ पां इयें रथीं । देर्इं आलिंगन वीरवृत्ती । समाधानें ।।८९।। जगीं कीर्ति रूढवीं । स्वधर्माचा मानु वाढवीं । यया भारापासोनि सोडवीं । मेदिनी हे ।।१९०।। आतां पार्था नि:शंकु होर्इं । या संग्रामा चित्त देर्इं । एथ हें वांचूनि कांहीं । बोलों नये ।।९१।।
ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवा: ।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मूच्यन्ते तेऽपि कर्मभि: ।।३१।।
हें अनुपरोध मत माझें । जिही परमादरे स्वीकारिजे । श्रद्धापूर्वक अनुष्ठिजे । धनुर्धरा ।।९२।। तेही सकळ कर्मीं वर्ततु । जाण पां कर्मरहितु । म्हणोनि हे निश्चितु । करणीय गा ।।९३।।
ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतस: ।।३२।।
नातरी प्रकृतिमंतु होऊनि । इंद्रियां लळा देऊनि । जे हें माझें मत अव्हेरुनि । ओसंडिती ।।९४।। जे सामान्यत्वें लेखिती । अवज्ञा करूनि देखिती । का हा अर्थवादु म्हणती । वाचाळपणें ।।९५।। ते मोहमदिरा भ्रमले । विषयविखें घारले । अज्ञानपंकीं बुडाले । निभ्रांत मानीं ।।९६।। देखें शवाचां हातीं दिधलें । जैसें कां रत्न वायां गेलें । नातरी जात्यंधा पाहलें । प्रमाण नोहे ।।९७।। कां चंद्राचा उदयो जैसा । उपयोगा नवचे वायसा । मूर्खा विवेकु हा तैसा । रुचेल ना ।।९८।। तैसे जे पार्था । जे विमुख या परमार्था । तयांसीं भाषण सर्वथा । करावेंना ।।९९।। म्हणोनि ते न मानिती । आणि निंदाही करूं लागती । सांगें पतंग काय साहाती । प्रकाशातें ।।२००।। पतंगा दीपीं आलिंगन । तेथ त्यासी अचूक मरण । तेवीं विषयाचरण । आत्मघाता ।।१।।
सदृशं चेष्टते स्वस्या: प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रह: किं करिष्यति ।।३३।।
म्हणोनि इंद्रियें एकें । जाणतेनी पुरुखें । लाळावीं ना कौतुकें । आदिकरुनी ।।२।। हां गा सर्पेसीं खेळों येईल । कीं व्याघ्रसंसर्ग सिद्धी जाईल । सांगें हाळाहाळ जिरेल । सेविलिया काई ।।३।। देखें खेळतां अग्नी लागला । मग तो न सांवरे जैसा उधवलां । तैसा इंद्रियां लळा दिधला । भला नोहे ।।४।। ये-हवीं तरी अर्जुना । या शरीरा पराधीना । कां नानाभोगरचना मेळवावी ।।५।। आपण सायासें करूनि बहुतेंं । सकळही समृद्धिजातें । उदोअस्तु या देहातें । प्रतिपाळावें कां ।। ६।। सर्वस्वें शिणोनि एथें । अर्जवावीं संपत्तिजातें । तेणे स्वधर्मु सांडूनि देहातें पोखावें काई ।।७।। मग हें तंव पांचमेळावा । शेखीं अनुसरेल पंचत्वा । ते वेळीं केला कें गिंवसावा । शीणु आपुला ।।८।। म्हणूनि केवळ देहभरण । तें जाणें उघडी नागवण । यालागीं एथ अंत:करण । देयावेना ।।९।।
इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ।।३४।।
ए-हवीं इंद्रियांचिया अर्था- । सारिखा विषयो पोखितां । संतोषु कीर चित्ता । आपजेल ।।२१०।। परी तो संवचोराचा सांगातु । जैसा नावेक स्वस्थु । जंव नगराचा प्रांतु । सांडिजेना ।।११।। बापा विषयाची मधुरता । झणें आवडी उपजे चित्ता । परी तो परिणाम विचारितां । प्राणु हरी ।।१२।। देंखे इंद्रियीं कामु असे । तो लावी सुखदुराशे । जैसा गळीं मीनु आमिषें । भुलविजें गा ।।१३।। परी तयामाजीं गळु आहे । जो प्राणातें घेऊनी जाये । तो जैसा ठांउवा नोहे । झांकलेंपणें ।।१४।। तैसें अभिलाषें येणें कीजेल । जरी विषयांची आशा धरिजेल । तरी वरपडा होईजेल । क्रोधानळा ।।१५।। जैसा कवळोनिया पारधी । घातेचिये संधी । आणी मृगाते बुद्धि । साधावया ।।१६।। एथ तैसीचि परी आहे । म्हणूनि संगु हा तुज नोहे । पार्था दोन्ही कामक्रोध हे । घातुक जाणें ।।१७।। म्हणऊनि हा आश्रयोचि न करावा । मनींही आठवो न धरावा । एकू निजवृत्तीचा वोलावा । नासों नेदीं ।।१८।।
श्रेयान् स्वधर्मो विगुण: परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेय: परधर्मो भयावह: ।।३५।।
अगा स्वधर्मु हा आपुला । जरी कां कठिणु जाहला । तरी हाची अनुष्ठिला । भला देखें ।।१९।। येरु आचारु जो परावा । तो देखतां कीर बरवा । परी आचरतेनी आचरावा । आपुलाचि ।। २२० ।। सांगें सदैवाघरीं आघवीं । पक्वान्नें आहाती बरवीं । तीं बळेचि केवीं सेवावीं । दुर्बळु जरी जाहला ।।२१।। हें अनुचित कैसेनी कीजे । अप्राप्य केवीं इच्छिजे । अथवा इच्छिलेंही पाविजे । विचारीं पां ।।२२।। तरी लोकांची धवळारें । देखोनियां मनोहरें । असतीं आपुलीं तणारें । मोडावीं केवीं ।।२३।। हे असो वनिता आपुली । कुरूप जरी जाहली । तऱ्ही भोगितां तेचि भली । जियापरी ।।२४।। तेवि आवडे तैसा सांकडु । आचरतां जऱ्ही दुवाडु । तऱ्ही स्वधर्मुचि सुरवाडु । पारत्रिकीचा ।।२५।। हां गा साकर आणि दूध । हें गौल्य कीर प्रसिद्ध । परी कृमिदोषीं विरुद्ध । घेपे केवीं ।।२६।। ऐसेनिही जरी सेविजेल । तरी ते आळुकीचि उरेल । जे तें परिणामीं पथ्य नव्हेल । धनुर्धरा ।।२७।। म्हणोनी आणिकांसि जें विहित । आणि आपणपेयां अनुचित । तें नाचरावें जरी हित । विचारिजें ।।२८।। या स्वधर्मातेंं अनुष्ठितां । वेंचु होईल जीविता । तोही निका वर उभयतां । दिसत असे ।।२९।। ऐसें समस्तसुरशिरोमणी । बोलिले जेथ श्रीशारंगपाणी । तेथ अर्जुन म्हणे विनवणी । असे देवा ।।२३०।। हें जें तुम्ही सांगितलें । तें सकळ कीर म्यां परिसलें । परी आतां पुसेन कांहीं आपुलें । अपेक्षित ।।३१।।
अर्जुन उवाच :
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुष: ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजित: ।।३६।।
तरी देवा हें ऐसें कैसें । जे ज्ञानियांचीही स्थिती भ्रंशे । मार्गु सांडुनी अनारिसे । चालत देखों ।।३२।। सर्वज्ञुही जे होती । हे उपायही जाणती । तेही परधर्में व्यभिचरति । कवणें गुणें ।।३३।। बीजा आणि भुसा । अंधु निवाडु नेणे जैसा । नावेक देखणाही तैसा । बरळे कां पां ।।३४।। जे असता संगु सांडिती । तेचि संसर्गु करितां न धाती । वनवासीही सेविती । जनपदातें ।।३५।। आपण तरी लपती । सर्वस्वें पाप चुकविती । परी बलात्कारें सुइजती । तयाची माजीं ।।३६।। जयांची जीवें घेती विवसी । तेचि जडोनि ठाके जीवेंसी । चुकविती ते गिंवसी । तयातेंची ।।३७।। ऐसा बलात्कारु एकु दिसे । तो कवणाचा एथ आग्रहो असे । हें बोलावें हृषीकेशें । पार्थु म्हणे ।।३८।।
श्रीभगवानुवाच :
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भव: ।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ।।३७।।
तंव हृदयकमळआरामु । जो योगियांचा निष्कामकामु । तो म्हणतसे पुरुषोत्तमु । सांगेन आईक ।।३९।। तरी हे कामक्रोधु पाहीं । जयांतें कृपेची सांठवण नाहीं । हे कृतांताचां ठायीं मानिजती ।।२४०।। हे ज्ञाननिधीचे भुजंग । विषयदरीचे वाघ । भजनमार्गींचे ठग । मारक जे ।।४१।। हे देहदुर्गींचे धोंड । इंद्रियग्रामींचे कोंड । यांचें व्यामोहादिक बंड । जगावरी ।।४२।। हे रजोगुण मानसाचे । समूळ आसुरियेचे । धायपण ययांचें । अविद्या केलें ।।४३।। हे रजाचे कीर जाहले । परी तमासी पढियंते भले । तेणें निजपद यां दिधलें । प्रमादमोहो ।।४४।। हे मृत्यूचां नगरीं । मानिजती निकियापरी । जे जीविताचे वैरी । म्हणऊनियां ।।४५।। जयांसी भुकेलियां आमिषा । हें विश्व न पुरेचि घांसा । कुळवाडी यांची आशा । चाळीत असे ।।४६।। कौतुकें कवळितां मुठी । जिये चवदा भुवनें थेंकुटी । ते भ्रांति तिये धाकुटी । वाल्हीदुल्ही ।।४७।। जे लोकत्रयाचें भातुकें । खेळतांचि खाय कवतिकें । तिच्या दासीपणाचेनि बिकें । तृष्णा जिये ।।४८।। हें असो मोहें मानिजे । यांतें अहंकारें घेपे दीजे । जेणें जग आपुलेनी भोजें । नाचवीत असे ।।४९।। जेणें सत्याचा भोकसा काढिला । मग अकृत्य तृणकुटा भरिला । तो दंभु रूढविला । जगीं इहीं ।।२५०।। साध्वी शांति नागविली । मग माया ठगी शृंगारिली । तियेकरवीं विटाळविलीं । साधुवृंदें ।।५१।। इहीं विवेकाची त्राय फेडिली । वैराग्याची खाली काढिली । जितया मान मोडिली । उपशमाची ।।५२।। इहीं संतोषवन खांडिलें । धैर्यदुर्ग पाडिले । आनंदरोप सांडिलें । उपडूनियां ।।५३।। इहीं बोधाचीं रोपें लुंचिलीं । सुखाची लिपि पुसिली । जिव्हारीं आगी सूदली । तापत्रयाची ।।५४।। हे आंगा तंव घडले । जीवींची आथी जडले । परी नातुडती गिंवसिले । ब्रह्मादिकां ।।५५।। हे चैतन्याचे शेजारीं । वसती ज्ञानाचां एका हारीं । म्हणोनि प्रवर्तले महामारी । सांवरती ना ।।५६।। हे जळेंवीण बुडविती । आगीवीण जाळिती । न बोलतां कवळिती । प्राणियांतें ।।५७।। हे शस्त्रेंवीण साधिती । दोरेंवीण बांधिती । ज्ञानियासी तरी वधिती । पैज घेऊनी ।।५८।। हे चिखलेंवीण रोंविती । पाशिकेंवीण गोंविती । हे कवणाजोगें न होती । आंतौटेपणें ।।५९।।
धूमेनाव्रियते वन्हिर्यथादर्शो मलेन च ।
यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ।।३८।।
जैसी चंदनाची मुळी । गिंवसोनी घेपें व्याळीं । नातरी उल्बाची खोळी । गर्भस्थासी ।।२६०।। कां प्रभावीण भानु । धूमेंवीण हुताशनु । जैसा दर्पण मळहीनु । कहींच नसे ।।६१।। तैसें इहींवीण एकलें । आम्ही ज्ञान नाहीं देखिलें । जैसें कोंडेनी पां गुंतलें । बीज निपजे ।।६२।।
आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ।।३९।।
तैसें ज्ञान तरी शुद्ध । परी इहीं असे प्ररुद्ध । म्हणोनी तें अगाध । होऊनी ठेलें ।।६३।। आधीं यातें जिणावें । मग तें ज्ञान पावावें । तंव पराभवो न संभवे । रागद्वेषां ।।६४।। यांतें साधावयालागीं । जें बळ आणिजे आंगीं । तें इंधन जैसे आगी । सावावो होय ।।६५।।
इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ।।४०।।
तैसे उपाय किजती जे जे । ते यांसीची होती विरजे । म्हणोनी हटियांतें जिणिजे । इहींची जगीं ।।६६।। ऐसियांही सांकडां बोला । एक उपायो आहे भला । तो करितां जरी आंगवला । तरी सांगेन तुज ।।६७।।
तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ।।४१।।
यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें । एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें विये । आधीं निर्दळूनि घाली तियें । सर्वथैव ।।६८।।
इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्य: परं मन: ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धे: परतस्तु स: ।।४२।।
मग मनाची धांव पारुषेल । आणि बुद्धीची सोडवण होईल । इतुकेनी थारा मोडेल । या पापियांचा ।।६९।।
एवं बुद्धे: परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ।।४३।।
हे अंतरीहूनि जरी फिटले । तरी निभ्रांत जाण निवटले । जैसें रश्मीवीण उरलें । मृगजळ नाहीं ।।२७०।। तैसे रागद्वेष जरी निमाले । तरी ब्रह्मींचें स्वराज्य आलें । मग तो भोगी सुख आपुलें । आपणचि ।।७१।। जे गुरुशिष्याची गोठी । पदपिंडाची गांठी । तेथ स्थिर राहोनी नुठी । कवणे काळीं ।।७२।। ऐसें सकळ सिद्धांचा रावो । देवी लक्ष्मीयेचा नाहो । राया ऐक देवदेवो । बोलता जाहला ।।७३।। आतां पुनरपि तो अनंतु । आद्य एकी मातु । सांगेल तेथ पंडुसुतु । प्रश्नु करील ।।७४।। तया बोलाचा हन पाडु । कां रसवृत्तीचा निवाडु । येणें श्रोतयां होईल सुरवाडु । श्रवणसुखाचा ।।७५।। ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तीचा । चांग उठावा करूनि उन्मेषाचा । मग संवादु श्रीहरिपार्थाचा । भोगा बापा ।।२७६।।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ।।
।। श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा समाप्त ।। (श्लोक : ४३; ओव्या : २७६)
।। पुंडलिक वरदाऽऽहरी विठ्ठल श्रीऽऽज्ञानदेव तुकाऽऽराम ।।
ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किंकर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ।।१।।
मग आइका अर्जुनें म्हणितलें । देवा तुम्हीं जे वाक्य बोलिलें । तें निकें म्यां परिसलें । कमळापती ।।१।। तेथ कर्म आणि कर्ता । उरेचिना पाहतां । ऐसें मत तुझें अनंता । निश्चित जरी ।।२।। तरी मातें केविं हरी । म्हणसी पार्था संग्रामु करीं । इये लाजसीना महाघोरीं । कर्मीं सुतां ।।३।। हां गा कर्म तूंचि अशेष । निराकारिसी नि:शेष । तरी मजकरवीं हें हिंसक । कां करविसी तूं ।।४।। तरी हेंचि विचारीं श्रीहृषीकेशा । तूं मानु देसी कर्मलेशा । आणि येसणी हे हिंसा । करवीत आहासी ।।५।।
व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ।।२।।
देवा तुवांचि ऐसें बोलावें । तरी आम्ही नेणतीं काय करावें । आतां संपलें म्हण पां आघवें । विवेकाचें ।।६।। हां गा उपदेशु जरी ऐसा । तरी अपभ्रंशु तो कैसा । आतां पुरला आम्हां धिंवसा । आत्मबोधाचा ।।७।। वैद्यु पथ्य वारूनि जाये । मग जरी आपणचि विष सुये । तरी रोगिया कैसेनि जिये । सांगें मज ।।८।। जैसें आंधळें सुईजे आव्हांटा । कां माजवण दीजे मर्कटा । तैसा उपदेशु हा गोमटा । वोढवला आम्हां ।।९।। मी आधींचि कांहीं नेंणें । वरी कवळिलों मोहें येणें । कृष्णा विवेकु याकारणें । पुसिला तुज ।।१०।। तंव तुझी एकेक नवाई । एथ उपदेशामाजी गांवाई । तरी अनुसरलिया काई । एेंसे कीजे ।।११।। आम्ही तनुमनुजिवे । तुझिया बोला वोटंगावें । आणि तुवांचि ऐसें करावें । तरी सरलें म्हणें ।।१२।। आतां ऐसियापरी बोधिसी । तरी निकें आम्हां करिसी । एथ ज्ञानाची आस कायसी । अर्जुन म्हणे ।।१३।। तरी ये जाणिवेचें कीर सरलें । परी आणिक एक असे जाहलें । जें थितें हे डहुळलें । मानस माझें ।।१४।। तेवींचि कृष्णा हें तुझें । चरित्र कांहीं नेणिजे । जरी चित्त पाहसी माझें । येणे मिषें ।।१५।। नातरी झकवीत आहासी माते । कीं तत्त्वचि कथिले ध्वनितें । हें अवगमितां निरुतें । जाणवेना ।।१६।। म्हणोनि आइकें देवा । हा भावार्थु आतां न बोलावा । मज विवेकु सांगावा । म-हाटा जी ।।१७।। मी अत्यंत जड असें । परी ऐसाहि निकें परियसें । कृष्णा बोलावें तुवां तैसें । एकनिष्ठ ।।१८।। देखें रोगातें जिणावें । औषध तरी देयावें । परी तें अति रुच्य व्हावें । मधुर जैंसे ।।१९।। तैसें सकळार्थभरित । तत्त्व तरी सांगावें तरी उचित । परी बोधे माझें चित्त । जयापरी ।।२०।। देवा तुजऐसा निज गुरु । आजि आर्तीधणी कां न करूं । एथ भीड कवणाची धरूं । तूं माय आमुची ।।२१।। हां गा कामधेनूचें दुभतें । दैवें जाहलें जरी आपैतें । तरी कामनेची कां तेथें । वाणी कीजे ।।२२।। जरी चिंतामणी हाता चढे । तरी वांछेचें कवण सांकडे । कां आपुलेनि सुरवाडें इच्छावें ना ।।२३।। देखा अमृतसिंधुतें ठाकावें । मग ताहाना जरी फुटावें । तरी सायासु कां करावे । मागील ते ।।२४।। तैसा जन्मांतरीं बहुतीं । उपासितां लक्ष्मीपती । तू दैवें आजि हातीं । जाहलासी जरी ।।२५।। तरी आपुलेया सवेसा । कां न मागावासी परेशा । देवा सुकाळु हा मानसा । पाहला असे ।।२६।। देखें सकळार्तीचें जियालें । आजि पुण्य यशासि आलें । हें मनोरथ जाहलें । विजयी माझें ।।२७।। जी जी परममंगळधामा । देवदेवोत्तमा । तूं स्वाधीन आजि आम्हां । म्हणऊनियां ।।२८।। जैसें मातेचां ठायीं । अपत्या अनवसरु नाहीं । स्तन्यालागूनि पाहीं । जियापरी ।।२९।। तैसें देवा तूंतें । पुसिजतसेंं आवडे तें । आपुलेनि आर्तें । कृपानिधी ।।३०।। तरी पारत्रिकीं हित । आणि आचरितां तरी उचित । तें सांगें एक निश्चित । पार्थु म्हणे ।।३१।।
श्रीभगवानुवाच :
लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् ।।३।।
या बोला अच्युतु । म्हणत असे विस्मितु । अर्जुना हा ध्वनितु । अभिप्रावो ।।३२।। जे बुद्धियोगु सांगतां । सांख्यमतसंस्था । प्रकटिली स्वभावता । प्रसंगें आम्हीं ।।३३।। तो उद्देशु तूं नेणसीचि । म्हणोनि क्षोभलासि वायांचि । तरी आतां जाण म्यांचि उक्त दोन्हीं ।।३४।। अवधारीं वीरश्रेष्ठा । ये लोकीं या दोन्ही निष्ठा । मजचिपासूनि प्रगटा । अनादिसिद्धा ।।३५।। एकु ज्ञानयोगु म्हणिजे । जो सांख्यीं अनुष्ठिजे । जेथ ओळखीसवें पाविजे । तद्रूरुपता ।।३६।। एक कर्मयोगु जाण । जेथ साधकजन निपुण । होऊनियां निर्वाण । पावती वेळे ।।३७।। हे मार्गु तरी दोनी । परी एकवटती निदानीं । जैसी सिद्धसाध्यभोजनीं । तृप्ती एकी ।। ३८।। कां पूर्वापर सरिता । भिन्ना दिसती पाहता । मग सिंधूमिळणीं ऐक्यता । पावती शेखीं ।।३९।। तैसीं दोनी ये मतें । सूचिती एका कारणातें । परी उपास्ति ते योग्यते- । आधीन असे ।।४० देखें उत्प्लवनासरिसा । पक्षी फळासि झोंबे जैसा । सांगें नरु केविं तैसा । पावे वेगा ।।४१।। तो हळूहळू ढाळेंढाळें । केतुकेनि एके वेळे । मार्गाचेनि बळें । निश्चित ठाकी ।।४२।। तैसें देख पां विहंगममतें । अधिष्ठूनि ज्ञानातें । सांख्य सद्य मोक्षातें । आकळिती ।।४३।। येर योगिये कर्माधारें । विहितेंचि निजाचारें । पूर्णता अवसरें । पावते होती ।।४४।।
न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ।।४।।
वांचोनि कर्मारंभ उचित । न करितांचि सिद्धवत । कर्महीना निश्चित । होईजेना ।।४५।। कां प्राप्तकर्म सांडिजे । येतुलेनि नैष्कर्म्या होईजे । हें अर्जुना वायां बोलिजे । मूर्खपणें ।।४६।। सांगे पैलतीरा जावें । ऐसे व्यसन कांं जेथ पावें । तेथ नावेतें त्यजावें । घडे केवीं ।।४७।। नातरी तृप्ति इच्छिजे । तरी कैसेनि पाकु न कीजे । कीं सिद्धुही न सेविजे । केविं सांगें ।।४८।। जंव निरार्तता नाहीं । तंव व्यापारु असे पाहीं । मग संतुष्टीचां ठायीं । कुंठे सहजें ।।४९।। म्हणोनि आइकें पार्था । जया नैष्कर्म्यपदीं आस्था । तया उचित कर्म सर्वथा । त्याज्य नोहे ।।५०।। आणि आपुलालिया चाडे । आपादिलें हें मांडे । कीं त्यजिलें कर्म सांडे । ऐसें आहे ।।५१।। हें वायांचि सैरा बोलिजे । उकलु तरी देखो पाहिजे । परी त्यजितां कर्म न त्यजे । निभ्रांत मानीं ।।५२।।
न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवश: कर्म सर्व: प्रकृतिजैर्गुणै: ।।५।।
जंव प्रकृतीचें अधिष्ठान । तंव सांडी मांडी हें अज्ञान । जे चेष्टा ते गुणाधीन । आपैसी असे ।।५३।। देखें विहित कर्म जेतुलें । तें सळें जरी वोसंडिलें । तरी स्वभाव काय निमाले । इंद्रियांचे ।।५४।। सांगें श्रवणीं ऐकावे ठेलें । कीं नेत्रींचें तेज गेलें । हे नासारंध्र बुझालें । परिमळु नेघे ।।५५।। ना तरी प्राणापानगति । की निर्विकल्प जाहली मति । कीं क्षुधातृष्णादि आर्ति । खुंटलिया ।।५६।। हें स्वप्नावबोधु ठेले । कीं चरण चालों विसरले । हें असो काय निमाले । जन्म मृत्यू ।।५७।। हें न ठकेचि जरी कांहीं । तरी सांडिले तें कायी । म्हणोनि कर्मत्यागु नाहीं । प्रकृतिमंतां ।।५८।। कर्म पराधीनपणें । निपजत असे प्रकृतिगुणें । येरी धरीं मोकली अंत:करणें । वाहिजे वायां ।।५९।। देखें रथीं आरूढिजे । मग जरी निश्चळा बैसिजे । तरी चळा होऊनि हिंडिजे । परतंत्रा ।।६०।। कां उचलिलें वायुवशें । चळें शुष्क पत्र जैसें । निचेष्ट आकाशें । परिभ्रमें ।।६१।। तैसें प्रकृतिआधारें । कर्मेंद्रियविकारें । निष्कर्म्युही व्यापारे । निरंतर ।।६२।। म्हणऊनि संगु जंव प्रकृतीचा । तंव त्यागु न घडे कर्माचा । ऐसियाही करूं म्हणती तयांचा । आग्रहोचि उरे ।।६३।।
कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् ।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचार: स उच्यते ।।६।।
जे उचित कर्म सांडिती । मग नैष्कर्म्य होऊं पाहती । परी कर्मेंद्रियप्रवृत्ती । निरोधुनी ।।६४।। तयां कर्मत्यागु न घडे । जें कर्तव्य मनी सांपडे । वरी नटती तें फुडें । दरिद्र जाण ।।६५।। ऐसे ते पार्था । विषयासक्त सर्वथा । वोळखावे तत्त्वतां । येथ भ्रांति नाहीं ।।६६।। आतां देर्इं अवधान । प्रसंगें तुज सांगेन । या नैराश्याचें चिन्ह । धनुर्धरा ।।६७।।
यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
कर्मेन्द्रियै: कर्मयोगमसक्त: स विशिष्यते ।।७।।
जो अंतरीं दृढु । परमात्मरूपीं गूढु । बाह्य तरी रुढु । लौकिकु जैसा ।।६८।। तो इंद्रियां आज्ञा न करी । विषयांचें भय न धरी । प्राप्तकर्म न अव्हेरी । उचित जें जें ।।६९।। तो कर्मेंद्रियें कर्मीं । राहटतां तरी न नियमी । परी तेथिचेनि ऊर्मीं । झांकोळेना ।।७०।। तो कामनामात्रें न घेपे । मोहमळें न लिंपे । जैसें जळीं जळें न शिंपे । पद्मपत्र ।।७१।। तैसा संसर्गामाजीं असे । सकळांसारिखा दिसे । जैसें तोयसंगें आभासे । भानुबिंब ।।७२।। तैसा सामान्यत्वें पाहिजे । तरी साधारणुचि देखिजे । येरवीं निर्धारितां नेणिजे । सोय जयाची ।।७३।। ऐसा चिन्हीं चिन्हितु । देखसी तोचि मुक्तु । आशापाशरहितु । ओळख पां ।।७४।। अर्जुना तोचि योगी । विशेषिजे जो जगीं । म्हणोनि ऐसा होय यालागीं । म्हणिपें तूंतें ।।७५।। तूं मानसा नियमु करीं । निश्चळु होय अंतरीं । मग कर्मेंद्रियेंही व्यापारीं । वर्ततु सुखें ।।७६।।
नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मण: ।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मण: ।।८।।
म्हणशी नैष्कर्म्य होआवें । तरी एथ तें न संभवें । आणि निषिद्ध केविं राहाटावे । विचारी पां ।।७७।। म्हणोनि जें जें उचित । आणि अवसरेंकरूनि प्राप्त । तें कर्म हेतुरहित । आचर तूं ।।७८।। पार्था आणिकही एक । नेणसी तूं हें कवतिक । जें ऐसें कर्म मोचक । आपैसें असे ।।७९।। देखें अनुक्रमाधारें । स्वधर्मु जो आचरे । तो मोक्षु तेणें व्यापारें । निश्चित पावे ।।८०।।
यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धन: ।
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तस: समाचर ।।९।।
स्वधर्मु जो बापा । तोचि नित्ययज्ञु जाण पां । म्हणोनि वर्ततां तेथ पापा । संचारु नाहीं ।।८१।। हा निजधर्मु जैं सांडे । कुकर्मीं रती घडे । तैंचि बंधु पडे । संसारिकु ।।८२।। म्हणोनि स्वधर्मानुष्ठान । तें अखंड यज्ञ याजन । जो करी तया बंधन । कहींच नाही ।।८३।। हा लोकु कर्में बांधिला । जो परतंत्रा भुतला । तो नित्य यज्ञातें चुकला । म्हणोनियां ।।८४।। आतां येचिविषीं पार्था । तुज सांगेन एकी मी कथा । जैं सृष्ट्यादि संस्था । ब्रह्मेनि केली ।।८५।।
सहयज्ञा: प्रजा: सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापति: ।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ।।१०।।
तैं नित्य यागसहितें । सृजिलीं भूतें समस्तें । परी नेणतीचि तियें यज्ञातें । सूक्ष्म म्हणऊनि ।।८६।। ते वेळीं प्रजीं विनविला ब्रह्मा । देवा आश्रयो काय एथ आम्हां । तंव म्हणे तो कमळजन्मा । भूतांप्रति ।।८७।। तुम्हा वर्णविशेषवशें । आम्ही हा स्वधर्मुचि विहिला असे । यातें उपासा मग आपैसे । काम पुरती ।।८८।। तुम्ही व्रते नियमु न करावे । शरीरातें न पीडावें । दुरि केंही न वचावें । तीर्थासी गा ।।८९।। योगादिकें साधनें । साकांक्ष आराधनें । मंत्र यंत्र विधानें झणी करा ।।९०।। देवतांतरा न भजावें । हें सर्वथा कांहीं न करावें । तुम्ही स्वधर्मयज्ञीं यजावें । अनायासें ।।९१।। अहेतुकें चित्ते । अनुष्ठा पां ययातें । पतिव्रता पतीतें । जियापरी ।।९२।। तैसा स्वधर्मरूप मखु । हाचि सेव्यु तुम्हां एकु । ऐसें सत्यलोकनायकु । म्हणता जाहला ।।९३।। देखा स्वधर्मातें भजाल । तरी कामधेनु हा होईल । मग प्रजा हो न संडील । तुमतें कदा ।।९४।।
देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु व: ।
परस्परं भावयन्त: श्रेय: परमवाप्स्यथ ।।११।।
जें येणेंकरूनि समस्तां । परितोषु होईल देवतां । मग ते तुम्हां ईप्सितां । अर्थांतें देती ।।९५।। या स्वधर्मपूजा पूजितां । देवतागणां समस्तां । योगक्षेमु निश्चिता । करिती तुमचा ।।९६।। तुम्ही देवतांतें भजाल । देव तुम्हां तुष्टतील । ऐसी परस्परें घडेल । प्रीती जेथ ।।९७।। तेथ तुम्ही जें करूं म्हणाल । तें अपैसें सिद्धी जाईल । वांछितही पुरेल । मानसींचें ।।९८।। वाचासिद्धी पावाल । आज्ञापक होआल । म्हणियें तुमतें मागतील । महाऋद्धि ।।९९।। जैसे ऋतुपतीचें द्वार । वनश्री निरंतर । वोळगे फळभार । लावण्येसी ।।१००।।
इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविता: ।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव स: ।।१२।।
तैसें सर्व सुखेंसहित । दैवचि मूर्तिमंत । येईल देखा काढत । तुम्हांपाठीं ।।१।। ऐसे समस्त भोगभरित । होआल तुम्ही अनार्त । जरी स्वधर्मैकनिरत । वर्ताल बापा ।।२।। कां जालिया सकल संपदा । जो अनुसरेल इंद्रियमदा । लुब्ध होऊनियां स्वादा । विषयांचिया ।।३।। तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं । जे हे संपत्ती दिधली पुरी । तयां स्वमार्गीं सर्वेश्वरीं । न भजेल जो ।।४।। अग्निमुखी हवन । न करील देवतापूजन । प्राप्तवेळें भोजन । भुकेलियाचें ।।५।। विमुखु होईल गुरुभक्ती । आदरु न करील अतिथी । संतोषु नेदील ज्ञाती । आपुलिये ।।६।। ऐसा स्वधर्मुक्रियारहितु । आथिलेपणें प्रमत्तु । केवळ भोगासक्तु होईल जो ।।७।। तया मग अपावो थोरु आहे । जेणें ते हातींचें सकळ जाये । देखा प्राप्तही न लाहे । भोग भोगूं ।।८।। जैसें गतायुषीं शरीरीं । चैतन्य वासु न करी । कां निदैवाचां घरी । न राहे लक्ष्मी ।।९।। तैसा स्वधर्मु जरी लोपला । तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला । जैसा दीपासवें हरपला । प्रकाशु जाय ।।११०।। तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे । तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे । आइका प्रजाहो हे फुडें । विरंचि म्हणे ।।११।। म्हणऊनि स्वधर्मु जो सांडील । तयातें काळु दंडील । चोरु म्हणूनि हरील । सर्वस्व तयाचे ।।१२।। मग सकळ दोष भंवते । गिंवसोनि घेती तयातें । रात्रीसमयीं स्मशानातें । भूतें जैसीं ।।१३।। तैसीं त्रिभुवनींचीं दु:खें । आणि नानाविधें पातकें । दैन्यजात तितुकें । तेथेंचि वसे ।।१४।। ऐसें होय तया उन्मत्ता । मग न सुटे बापा रुदतां । परी कल्पांतींही सर्वथा । प्राणिगण हो ।।१५।। म्हणऊनि निजवृत्ति हे न संडावी । इंद्रियें बरळों नेदावीं । ऐसें प्रजांतें शिकवी । चतुराननु ।।१६।। जैसें जळचरा जळ सांडे । आणि तत्क्षणी मरण मांडे । हा स्वधर्मु तेंणे पाडें । विसंबो नये ।।१७।। म्हणोनि तुम्ही समस्तीं । आपुलालिया कर्मीं उचितीं । निरत व्हावे पुढतपुढती । म्हणिपत असें ।।१८।।
यज्ञशिष्टाशिन: सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषै: ।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ।।१३।।
देखा विहित क्रियाविधी । निर्हेतुका बुद्धि । जो असतिये समृद्धी । विनियोगु करी ।।१९।। गुरु गोत्र अग्नी पूजी । अवसरीं भजे द्विजीं । निमित्तादिकीं यजी । पितरोद्देशें ।।१२०।। या यज्ञक्रिया उचिता । यज्ञेशी हवन करितां । हुतशेष स्वभावता । उरे जें जें ।।२१।। तें सुखें आपुलां घरी । कुटुंबेसी भोजन करी । कीं भोग्यचि तें निवारी । कल्मषातें ।।२२।। तें यज्ञावशिष्ट भोगी । म्हणोनि सांडिजे तो अघीं । जयापरी महारोगी । अमृतसिद्धी ।।२३।। कीं तत्त्वनिष्ठु जैसा । नागवे भ्रांतिलेशा । तो शेषभोगी तैसा । नाकळे दोषा ।।२४।। म्हणोनि स्वधर्में जे अर्जे । ते स्वधर्मेंचि विनियोगिजे । मग उरे तें भोगिजे । संतोषेसीं ।।२५।। हें वांचुनि पार्था । राहाटों नये अन्यथा । ऐसी आद्य हे कथा । मुरारी सांगें ।।२६।। जे देहचि आपणपें मानिती । आणि विषयांतें भोग्य म्हणती । यापरतें न स्मरती । आणिक कांहीं ।।२७।। हें यज्ञोपकरण सकळ । नेणतसा ते बरळ । अहंबुद्धी केवळ भोगूं पाहती ।।२८।। इंद्रियरुचीसारखें । करविती पाक निकें । ते पापिये पातकें । सेविती जाण ।।२९।। हेें संपत्तिजात आघवें । हे हवनद्रव्य मानावें । मग स्वधर्मयज्ञें अर्पावें । आदिपुरुषीं ।।१३०।। हे सांडोनियां मूर्ख । आपणपेंयालागीं देख । निपजविती पाक । नानाविध ।।३१।। जिहीं यज्ञु सिद्धी जाये । परेशा तोषु होये । तें हें सामान्य अन्न न होये । म्हणोनियांं ।।३२।। हें न म्हणावें साधारण । अन्न ब्रह्मरूप जाण । जें जीवनहेतुकारण । विश्वा यया ।।३३।।
अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसंभव: ।
यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञ: कर्मसमुद्भव: ।।१४।।
कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ।।१५।।
अन्नास्तव भूतें । प्ररोह पावती समस्तें । मग वरिषु या अन्नाते । सर्वत्र प्रसवे ।।३४।। तया पर्जन्या यज्ञीं जन्म । यज्ञातें प्रगटी कर्म । कर्मासि आदि ब्रह्म । वेदरूप ।।३५।। मग वेदांतें परापर । प्रसवतसे अक्षर । म्हणऊनि हें चराचर । ब्रह्मबद्ध ।।३६।। परी कर्माचिये मूर्ती । यज्ञीं अधिवासु श्रुती । ऐकें सुभद्रापती । अखंड गा ।।३७।।
एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह य: ।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ।।१६।।
ऐसी हे आदि परंपरा । संक्षेपें तुज धनुर्धरा । सांगितली या अध्वरा । लागौनियां ।।३८।। म्हणूनि समूळ हा उचितु । स्वधर्मरूप क्रतु । नानुष्ठी जो मत्तु । लोकीं इये ।।३९।। तो पातकांची राशी । जाण भार भूमीसी । जो कुकर्में इंद्रियांसी । उपेगा गेला ।।१४०।। तें जन्मकर्म सकळ । अर्जुना अति निष्फळ । जैसें कां अभ्रपटळ । अकाळींचें ।।४१।। कां गळां स्तन अजेचें । तैसें जियालें देखें तयाचें । जया अनुष्ठान स्वधर्माचें । घडेचिना ।।४२।। म्हणोनि ऐकें पांडवा । हा स्वधर्मु कवणें न संडावा । सर्वभावें भजावा । हाचि एकु ।।४३।। हां गा शरीर जरी जाहलें । तरी कर्तव्य ओघें आले । मग उचित कां आपुलें । ओसंडावें ।।४४।। परिस पां सव्यसाची । मूर्ति लाहोनि देहाची । खंती करिती कर्माची । ते गांवढे गा ।।४५।।
यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानव: ।
आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ।।१७।।
देखें असतेनि देहधर्में । एथ तोचि एकु न लिंपे कर्में । जो अखंडित रमे । आपणपांचि ।।४६।। जे तो आत्मबोधें तोषला । तरी कृतकार्यु देखें जाहला । म्हणोनि सहजें सांडवला । कर्मसंगु ।।४७।।
नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रय: ।।१८।।
तृप्ति जालिया जैसीं । साधनें सरती आपैसीं । देखें आत्मतुष्टीं तैसीं । कर्में नाहीं ।।४८।। जंववरी अर्जुना । तो बोध भेटेना मना । तंवचि यया साधना । भजावें लागे ।।४९।।
तस्मादसक्त: सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुष: ।।१९।।
म्हणऊनि तूं नियतु । सकळ कामरहितु । होऊनियां उचितु । स्वधर्में रहाटें । ।।१५०।। जे स्वधर्में निष्कामता । अनुसरले पार्था । ते कैवल्य पर तत्त्वतां । पावले जगीं ।।५१।।
कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादय: ।
लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन्कर्तुमर्हसि ।।२०।।
देख पां जनकादिक । कर्मजात अशेख । न सांडितां मोक्षसुख । पावते जाहले ।।५२।। या कारणें पार्था । होआवी कर्मीं आस्था । हे आणिकाही एका अर्था । उपकारेल ।।५३।। जे आचरतां आपणपेयां । देखी लागेल लोका यया । तरी चुकेल हा अपाया । प्रसंगेंचि ।।५४।। देखें प्राप्तार्थ जाहले । जे निष्कामता पावले । तयांही कर्तव्य असे उरलें । लोकांलागीं ।।५५।। मार्गीं अंधासरिसा । पुढें देखणाही चाले जैसा । अज्ञाना प्रगटावा धर्मु तैसा । आचरोनी ।।५६।। हां गा ऐसें न कीजे । तरी अज्ञाना काय उमजे । तिहीं कवणेंपरी जाणिजे । मार्गातें या ।।५७।।
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जन: ।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ।।२१।।
एथ वडील जें जें करिती । तया नाम धर्मु ठेविती । तेंचि येर अनुष्ठिती । सामान्य सकळ ।।५८।। हें ऐसें असे स्वभावें । म्हणोनि कर्म न संडावेंं । विशेषें आचरावेंं। लागे संतीं ।।५९।।
न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन ।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ।।२२।।
आतां आणिकाचिया गोठी । तुज सांगो काई किरिटी । देखें मीचि इये राहाटीं । वर्तत असें ।।१६०।। काय सांकडें कांहीं मातें । कीं कवणें एकें आर्तें । आचरें मी धर्मातें । म्हणसी जरी ।।६१।। तरी पुरतेंपणालागीं । आणिकु दुसरा नाहीं जगीं । ऐसी सामुग्री माझां अंगी । जाणसी तूं ।।६२।। मृत गुरुपुत्र आणिला । तो तुवां पवाडा देखिला । तोही मी उगला । कर्मीं वर्तें ।।६३।।
यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रित: ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश: ।।२३।।
परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा । साकांक्षु कां होय जैसा । तयाचि एका उद्देशा- । लागोनियां ।।६४।। जें भूतजात सकळ । असे आम्हांचि आधीन केवळ । तरी न व्हावें बरळ । म्हणोनियां ।।६५।।
उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् ।
संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमा: प्रजा: ।।२४।।
आम्ही पूर्णकाम होऊनि । जरी आत्मस्थिती राहूनि । तरी प्रजा हे कैसेनि । निस्तरेल ।।६६।। इहीं आमुची वास पाहावी । मग वर्ततीपरी जाणावी । ते लौकिक स्थिति आघवी । नासिली होईल ।।६७।। म्हणोनि समर्थु जो एथें । आथिला सर्वज्ञतें । तेणें सविशेषें कर्मातें त्यजावें ना ।।६८।।
सक्ता: कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् ।।२५।।
देखें फळाचिया आशा । आचरे कामुकु जैसा । कर्मीं भरु होआवा तैसा । निराशाही ।।६९।। जे पुढत पुढती पार्था । हे सकळ लोकसंस्था । रक्षणीय सर्वथा । म्हणऊनियां ।।१७०।। मार्गाधारें वर्तावें । विश्व हें मोहरे लावावे । अलौकिक नोहावे । लोकांप्रति ।।७१।।
न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वानयुक्त: समाचरन् ।।२६।।
जें सायासें स्तन्य सेवी । तें पक्वान्नें केविं जेवी । म्हणोनि बाळका जैसीं नेदावीं । धनुर्धरा ।।७२।। तैसी कर्मीं जयां अयोग्यता । तयाप्रति नैष्कर्म्यता । न प्रगटावी खेळतां । आदिकरुनी ।।७३।। तेथें सत्क्रियाचि लावावी । तेचि एकी प्रशंसावी । निष्कर्मींही दावावी । आचरोनी ।।७४।। तया लोकसंग्रहालागीं । वर्ततां कर्मसंगीं । तो कर्मबंधु आंगीं । वाजेलना ।।७५।। जैसी बहुरूपियांची रावो राणी । स्त्रीपुरुषभावो नाहीं मनीं । परी लोक संपादणी । तैसीच करिती ।।७६।।
प्रकृते: क्रियमाणानि गुणै: कर्माणि सर्वश: ।
अहंकार विमूढात्मा कर्ताऽहमिति मन्यते ।।२७।।
देखें पुढिलाचें ओझे । जरी आपुला माथां घेइजें । तरी सांगें कां न दाटिजे । धनुर्धरा ।।७७।। तैसीं शुभाशुभें कर्में । जियें निफजती प्रकृतिधर्में । तियें मूर्ख मतिभ्रमें । मी कर्ता म्हणे ।।७८।। ऐसा अहंकाराधिरूढ । एकदेशी मूढ । तया हा परमार्थ गूढ । प्रगटावा ना ।।७९।। हें असो प्रस्तुत । सांगिजेल तुज हित । तें अर्जुना देऊनि चित्त । अवधारीं पां ।।१८०।।
तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयो: ।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ।।२८।।
जें तत्त्वज्ञानियांचा ठायीं । तो प्रकृतिभावो नाहीं । जेथ कर्मजात पाहीं । निपजत असे ।।८१।। ते देहाभिमानु सांडुनि । गुणकर्में वोलांडूनि । साक्षिभूत होऊनि । वर्तती देहीं ।।८२।। म्हणोनि शरीरीं जरी होती । तरी कर्मबंधा नाकळती । जैसा कां भूतचेष्टा गभस्ती । घेपवेना ।।८३।।
प्रकृतेर्गुणसंमूढा: सज्जन्ते गुणकर्मसु ।
तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् ।।२९।।
एथ कर्मीं तोचि लिंपे । जो गुणसंभ्रमें घेपे । प्रक्रतीचेनि आटोपें । वर्ततु असे ।।८४।। इंद्रिये गुणाधारें । राहाटती निजव्यापारें । तें परकर्म बलात्कारें । आपादी जो ।।८५।।
मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वर: ।।३०।।
तरी उचिते कर्में आघवीं । तुवां आचरोनि मज अर्पावीं । परी चित्तवृत्ति न्यासावी । आत्मरूपीं ।।८६।। हें कर्म मी कर्ता । कां आचरेना या अर्था । ऐसा अभिमानु झणें चित्ता । रिघों देसी ।।८७।। तुवां शरीरपरा नोहावें । कामनाजात सांडावें । मग अवसरोचित भोगावें । भोग सकळ ।।८८।। आतां कोदंड घेऊनि हातीं । आरूढ पां इयें रथीं । देर्इं आलिंगन वीरवृत्ती । समाधानें ।।८९।। जगीं कीर्ति रूढवीं । स्वधर्माचा मानु वाढवीं । यया भारापासोनि सोडवीं । मेदिनी हे ।।१९०।। आतां पार्था नि:शंकु होर्इं । या संग्रामा चित्त देर्इं । एथ हें वांचूनि कांहीं । बोलों नये ।।९१।।
ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवा: ।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मूच्यन्ते तेऽपि कर्मभि: ।।३१।।
हें अनुपरोध मत माझें । जिही परमादरे स्वीकारिजे । श्रद्धापूर्वक अनुष्ठिजे । धनुर्धरा ।।९२।। तेही सकळ कर्मीं वर्ततु । जाण पां कर्मरहितु । म्हणोनि हे निश्चितु । करणीय गा ।।९३।।
ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतस: ।।३२।।
नातरी प्रकृतिमंतु होऊनि । इंद्रियां लळा देऊनि । जे हें माझें मत अव्हेरुनि । ओसंडिती ।।९४।। जे सामान्यत्वें लेखिती । अवज्ञा करूनि देखिती । का हा अर्थवादु म्हणती । वाचाळपणें ।।९५।। ते मोहमदिरा भ्रमले । विषयविखें घारले । अज्ञानपंकीं बुडाले । निभ्रांत मानीं ।।९६।। देखें शवाचां हातीं दिधलें । जैसें कां रत्न वायां गेलें । नातरी जात्यंधा पाहलें । प्रमाण नोहे ।।९७।। कां चंद्राचा उदयो जैसा । उपयोगा नवचे वायसा । मूर्खा विवेकु हा तैसा । रुचेल ना ।।९८।। तैसे जे पार्था । जे विमुख या परमार्था । तयांसीं भाषण सर्वथा । करावेंना ।।९९।। म्हणोनि ते न मानिती । आणि निंदाही करूं लागती । सांगें पतंग काय साहाती । प्रकाशातें ।।२००।। पतंगा दीपीं आलिंगन । तेथ त्यासी अचूक मरण । तेवीं विषयाचरण । आत्मघाता ।।१।।
सदृशं चेष्टते स्वस्या: प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रह: किं करिष्यति ।।३३।।
म्हणोनि इंद्रियें एकें । जाणतेनी पुरुखें । लाळावीं ना कौतुकें । आदिकरुनी ।।२।। हां गा सर्पेसीं खेळों येईल । कीं व्याघ्रसंसर्ग सिद्धी जाईल । सांगें हाळाहाळ जिरेल । सेविलिया काई ।।३।। देखें खेळतां अग्नी लागला । मग तो न सांवरे जैसा उधवलां । तैसा इंद्रियां लळा दिधला । भला नोहे ।।४।। ये-हवीं तरी अर्जुना । या शरीरा पराधीना । कां नानाभोगरचना मेळवावी ।।५।। आपण सायासें करूनि बहुतेंं । सकळही समृद्धिजातें । उदोअस्तु या देहातें । प्रतिपाळावें कां ।। ६।। सर्वस्वें शिणोनि एथें । अर्जवावीं संपत्तिजातें । तेणे स्वधर्मु सांडूनि देहातें पोखावें काई ।।७।। मग हें तंव पांचमेळावा । शेखीं अनुसरेल पंचत्वा । ते वेळीं केला कें गिंवसावा । शीणु आपुला ।।८।। म्हणूनि केवळ देहभरण । तें जाणें उघडी नागवण । यालागीं एथ अंत:करण । देयावेना ।।९।।
इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ।।३४।।
ए-हवीं इंद्रियांचिया अर्था- । सारिखा विषयो पोखितां । संतोषु कीर चित्ता । आपजेल ।।२१०।। परी तो संवचोराचा सांगातु । जैसा नावेक स्वस्थु । जंव नगराचा प्रांतु । सांडिजेना ।।११।। बापा विषयाची मधुरता । झणें आवडी उपजे चित्ता । परी तो परिणाम विचारितां । प्राणु हरी ।।१२।। देंखे इंद्रियीं कामु असे । तो लावी सुखदुराशे । जैसा गळीं मीनु आमिषें । भुलविजें गा ।।१३।। परी तयामाजीं गळु आहे । जो प्राणातें घेऊनी जाये । तो जैसा ठांउवा नोहे । झांकलेंपणें ।।१४।। तैसें अभिलाषें येणें कीजेल । जरी विषयांची आशा धरिजेल । तरी वरपडा होईजेल । क्रोधानळा ।।१५।। जैसा कवळोनिया पारधी । घातेचिये संधी । आणी मृगाते बुद्धि । साधावया ।।१६।। एथ तैसीचि परी आहे । म्हणूनि संगु हा तुज नोहे । पार्था दोन्ही कामक्रोध हे । घातुक जाणें ।।१७।। म्हणऊनि हा आश्रयोचि न करावा । मनींही आठवो न धरावा । एकू निजवृत्तीचा वोलावा । नासों नेदीं ।।१८।।
श्रेयान् स्वधर्मो विगुण: परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेय: परधर्मो भयावह: ।।३५।।
अगा स्वधर्मु हा आपुला । जरी कां कठिणु जाहला । तरी हाची अनुष्ठिला । भला देखें ।।१९।। येरु आचारु जो परावा । तो देखतां कीर बरवा । परी आचरतेनी आचरावा । आपुलाचि ।। २२० ।। सांगें सदैवाघरीं आघवीं । पक्वान्नें आहाती बरवीं । तीं बळेचि केवीं सेवावीं । दुर्बळु जरी जाहला ।।२१।। हें अनुचित कैसेनी कीजे । अप्राप्य केवीं इच्छिजे । अथवा इच्छिलेंही पाविजे । विचारीं पां ।।२२।। तरी लोकांची धवळारें । देखोनियां मनोहरें । असतीं आपुलीं तणारें । मोडावीं केवीं ।।२३।। हे असो वनिता आपुली । कुरूप जरी जाहली । तऱ्ही भोगितां तेचि भली । जियापरी ।।२४।। तेवि आवडे तैसा सांकडु । आचरतां जऱ्ही दुवाडु । तऱ्ही स्वधर्मुचि सुरवाडु । पारत्रिकीचा ।।२५।। हां गा साकर आणि दूध । हें गौल्य कीर प्रसिद्ध । परी कृमिदोषीं विरुद्ध । घेपे केवीं ।।२६।। ऐसेनिही जरी सेविजेल । तरी ते आळुकीचि उरेल । जे तें परिणामीं पथ्य नव्हेल । धनुर्धरा ।।२७।। म्हणोनी आणिकांसि जें विहित । आणि आपणपेयां अनुचित । तें नाचरावें जरी हित । विचारिजें ।।२८।। या स्वधर्मातेंं अनुष्ठितां । वेंचु होईल जीविता । तोही निका वर उभयतां । दिसत असे ।।२९।। ऐसें समस्तसुरशिरोमणी । बोलिले जेथ श्रीशारंगपाणी । तेथ अर्जुन म्हणे विनवणी । असे देवा ।।२३०।। हें जें तुम्ही सांगितलें । तें सकळ कीर म्यां परिसलें । परी आतां पुसेन कांहीं आपुलें । अपेक्षित ।।३१।।
अर्जुन उवाच :
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुष: ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजित: ।।३६।।
तरी देवा हें ऐसें कैसें । जे ज्ञानियांचीही स्थिती भ्रंशे । मार्गु सांडुनी अनारिसे । चालत देखों ।।३२।। सर्वज्ञुही जे होती । हे उपायही जाणती । तेही परधर्में व्यभिचरति । कवणें गुणें ।।३३।। बीजा आणि भुसा । अंधु निवाडु नेणे जैसा । नावेक देखणाही तैसा । बरळे कां पां ।।३४।। जे असता संगु सांडिती । तेचि संसर्गु करितां न धाती । वनवासीही सेविती । जनपदातें ।।३५।। आपण तरी लपती । सर्वस्वें पाप चुकविती । परी बलात्कारें सुइजती । तयाची माजीं ।।३६।। जयांची जीवें घेती विवसी । तेचि जडोनि ठाके जीवेंसी । चुकविती ते गिंवसी । तयातेंची ।।३७।। ऐसा बलात्कारु एकु दिसे । तो कवणाचा एथ आग्रहो असे । हें बोलावें हृषीकेशें । पार्थु म्हणे ।।३८।।
श्रीभगवानुवाच :
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भव: ।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ।।३७।।
तंव हृदयकमळआरामु । जो योगियांचा निष्कामकामु । तो म्हणतसे पुरुषोत्तमु । सांगेन आईक ।।३९।। तरी हे कामक्रोधु पाहीं । जयांतें कृपेची सांठवण नाहीं । हे कृतांताचां ठायीं मानिजती ।।२४०।। हे ज्ञाननिधीचे भुजंग । विषयदरीचे वाघ । भजनमार्गींचे ठग । मारक जे ।।४१।। हे देहदुर्गींचे धोंड । इंद्रियग्रामींचे कोंड । यांचें व्यामोहादिक बंड । जगावरी ।।४२।। हे रजोगुण मानसाचे । समूळ आसुरियेचे । धायपण ययांचें । अविद्या केलें ।।४३।। हे रजाचे कीर जाहले । परी तमासी पढियंते भले । तेणें निजपद यां दिधलें । प्रमादमोहो ।।४४।। हे मृत्यूचां नगरीं । मानिजती निकियापरी । जे जीविताचे वैरी । म्हणऊनियां ।।४५।। जयांसी भुकेलियां आमिषा । हें विश्व न पुरेचि घांसा । कुळवाडी यांची आशा । चाळीत असे ।।४६।। कौतुकें कवळितां मुठी । जिये चवदा भुवनें थेंकुटी । ते भ्रांति तिये धाकुटी । वाल्हीदुल्ही ।।४७।। जे लोकत्रयाचें भातुकें । खेळतांचि खाय कवतिकें । तिच्या दासीपणाचेनि बिकें । तृष्णा जिये ।।४८।। हें असो मोहें मानिजे । यांतें अहंकारें घेपे दीजे । जेणें जग आपुलेनी भोजें । नाचवीत असे ।।४९।। जेणें सत्याचा भोकसा काढिला । मग अकृत्य तृणकुटा भरिला । तो दंभु रूढविला । जगीं इहीं ।।२५०।। साध्वी शांति नागविली । मग माया ठगी शृंगारिली । तियेकरवीं विटाळविलीं । साधुवृंदें ।।५१।। इहीं विवेकाची त्राय फेडिली । वैराग्याची खाली काढिली । जितया मान मोडिली । उपशमाची ।।५२।। इहीं संतोषवन खांडिलें । धैर्यदुर्ग पाडिले । आनंदरोप सांडिलें । उपडूनियां ।।५३।। इहीं बोधाचीं रोपें लुंचिलीं । सुखाची लिपि पुसिली । जिव्हारीं आगी सूदली । तापत्रयाची ।।५४।। हे आंगा तंव घडले । जीवींची आथी जडले । परी नातुडती गिंवसिले । ब्रह्मादिकां ।।५५।। हे चैतन्याचे शेजारीं । वसती ज्ञानाचां एका हारीं । म्हणोनि प्रवर्तले महामारी । सांवरती ना ।।५६।। हे जळेंवीण बुडविती । आगीवीण जाळिती । न बोलतां कवळिती । प्राणियांतें ।।५७।। हे शस्त्रेंवीण साधिती । दोरेंवीण बांधिती । ज्ञानियासी तरी वधिती । पैज घेऊनी ।।५८।। हे चिखलेंवीण रोंविती । पाशिकेंवीण गोंविती । हे कवणाजोगें न होती । आंतौटेपणें ।।५९।।
धूमेनाव्रियते वन्हिर्यथादर्शो मलेन च ।
यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ।।३८।।
जैसी चंदनाची मुळी । गिंवसोनी घेपें व्याळीं । नातरी उल्बाची खोळी । गर्भस्थासी ।।२६०।। कां प्रभावीण भानु । धूमेंवीण हुताशनु । जैसा दर्पण मळहीनु । कहींच नसे ।।६१।। तैसें इहींवीण एकलें । आम्ही ज्ञान नाहीं देखिलें । जैसें कोंडेनी पां गुंतलें । बीज निपजे ।।६२।।
आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ।।३९।।
तैसें ज्ञान तरी शुद्ध । परी इहीं असे प्ररुद्ध । म्हणोनी तें अगाध । होऊनी ठेलें ।।६३।। आधीं यातें जिणावें । मग तें ज्ञान पावावें । तंव पराभवो न संभवे । रागद्वेषां ।।६४।। यांतें साधावयालागीं । जें बळ आणिजे आंगीं । तें इंधन जैसे आगी । सावावो होय ।।६५।।
इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ।।४०।।
तैसे उपाय किजती जे जे । ते यांसीची होती विरजे । म्हणोनी हटियांतें जिणिजे । इहींची जगीं ।।६६।। ऐसियांही सांकडां बोला । एक उपायो आहे भला । तो करितां जरी आंगवला । तरी सांगेन तुज ।।६७।।
तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ।।४१।।
यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें । एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें विये । आधीं निर्दळूनि घाली तियें । सर्वथैव ।।६८।।
इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्य: परं मन: ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धे: परतस्तु स: ।।४२।।
मग मनाची धांव पारुषेल । आणि बुद्धीची सोडवण होईल । इतुकेनी थारा मोडेल । या पापियांचा ।।६९।।
एवं बुद्धे: परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ।।४३।।
हे अंतरीहूनि जरी फिटले । तरी निभ्रांत जाण निवटले । जैसें रश्मीवीण उरलें । मृगजळ नाहीं ।।२७०।। तैसे रागद्वेष जरी निमाले । तरी ब्रह्मींचें स्वराज्य आलें । मग तो भोगी सुख आपुलें । आपणचि ।।७१।। जे गुरुशिष्याची गोठी । पदपिंडाची गांठी । तेथ स्थिर राहोनी नुठी । कवणे काळीं ।।७२।। ऐसें सकळ सिद्धांचा रावो । देवी लक्ष्मीयेचा नाहो । राया ऐक देवदेवो । बोलता जाहला ।।७३।। आतां पुनरपि तो अनंतु । आद्य एकी मातु । सांगेल तेथ पंडुसुतु । प्रश्नु करील ।।७४।। तया बोलाचा हन पाडु । कां रसवृत्तीचा निवाडु । येणें श्रोतयां होईल सुरवाडु । श्रवणसुखाचा ।।७५।। ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तीचा । चांग उठावा करूनि उन्मेषाचा । मग संवादु श्रीहरिपार्थाचा । भोगा बापा ।।२७६।।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ।।
।। श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय तिसरा समाप्त ।। (श्लोक : ४३; ओव्या : २७६)
।। पुंडलिक वरदाऽऽहरी विठ्ठल श्रीऽऽज्ञानदेव तुकाऽऽराम ।।
