संपादक : आचार्य विराज शांताराम
तरी अवधान येकवेळे दीजे । मग सर्व सुखासि पात्र होइजे । हें प्रतिज्ञोत्तर माझें । उघड आइका ।।१।। परि प्रौढी न बोलें हो जी । तुम्हां सर्वज्ञांचां समाजीं । देयावें अवधान हे माझी । विनवणी सलगीची ।।२।। कां जे लळेयांचे लळे सरती । मनोरथांचे मनौरे पुरती । जरी माहेरें श्रीमंतें होती । तुम्हांऐसीं ।।३।। तुमचेया दिठिवेयाचिये वोलें । सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे । ते साउली देखोनि लोळें । श्रांतु जी मी ।।४।। प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो । म्हणोनि आम्ही आपुलिया स्वेच्छा वोलावों लाहों । येथही जरी सलगी करूं बिहों । तरी निवों कें पां ।।५।। नातरी बालक बोबडा बोलीं । का वांकुडा विचुका पाउलीं । ते चोज करूनि माउली । रिझे जेवीं ।।६।। तेविं तुम्हां संतांचा पढियावो । कैसेनि तरी आम्हांवरी हो । या बहुवा आळुकिया जी आहों । सलगी करीत ।।७।। वांचूनि माझिये बोलतिये योग्यते । सर्वज्ञ भवादृश श्रोते । काय धड्यावरी सारस्वतें । पढों सिकिजे ।।८।। अवधारा आवडे तेसणां धुंधुरू । परी महातेजीं न मिरवे काय करूं । अमृताचिया ताटीं वोगरूं । ऐसी रससोय कैंची ।।९।। अहो हिमकरासी विंजणें । कीं नादापुुढें आइकवणें । लेणियासि लेणें । हें कहीं आथी ।।१०।। सांगा परिमळें काय तुरंबावें । सागरें कवणें ठायीं नाहावें । हें गगनचि आडे आघवें । ऐसा पवाडु कैंचा ।।११।। तैसें तुमचें अवधान धायें । आणि तुम्ही म्हणा हें होये । ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे । जेणें रिझा तुम्ही ।।१२।। तरी विश्वप्रगटितया गभस्ती । हातिवेनि न कीजे आरती । कां चुळोदकें अपांपती । अघ्र्यु नेदिजे ।।१३।। प्रभू तुम्ही महेशाचिया मूर्ती । आणि मी दुबळा अर्चितसें भक्ती । म्हणोनि बोल ज-ही गंगावती । त-ही स्वीकाराल कीं ।।१४।। बाळक बापाचिये ताटीं रिगे । रिगोनि बापातेंच जेवऊं लागे । कीं तो संतोषलेनि वेगें । मुखचि वोडवी ।।१५।। तैसा मी जरी तुम्हांप्रती । चावटी करितसें बाळमती । तरी तुम्ही तोषिजे ऐसी जाती । प्रेमाचिया ।।१६।। आणि तेणें आपुलेंपणाचेनि मोहें । तुम्ही संत घेतले असा बहुवें । म्हणोनि केलिये सलगीचा नोहे । आभारू तुम्हां ।।१७।। अहो तान्हयाची लागे झटें । तरी अधिकचि पान्हा फुटे । रोषें प्रेम दुणवटें । पढियंतयाचेनि ।।१८।। म्हणऊनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें । तुमचें कृपाळूपण निदैलें । तें चेइलें हे जी जाणवलें । यालागीं बोलिलों मी ।।१९।। ये-हवीं चांदिणें पिकविजत आहे चेपणीं । कीं वारया घापत आहे वाहणी । हां हो गगनासि गंवसणी । घालिजे केवीं ।।२०।। आइका पाणी वोथिजावें न लगे । नवनीतीं माथुला न रिगे । तेविं लाजिलें व्याख्यान न निगें । देखोनि जयांतें ।।२१।। हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे । शब्दु मावळलेया निवांतु निजे । तो गीतार्थु मऱ्हाटीया बोलिजे । हा पाडु काई ।।२२।। परी ऐसियाही मज धिंवसा । तो पुढतियाचि येकि आशा । जें धिटींवा करूनि भवादृशां । पढियंतया होआवें ।।२३।। परी आतां चंद्रापासोनि निववितें । जें अमृताहूनि जिववितें । तेणें अवधानें कीजो वाढतें । मनोरथां माझिया ।।२४।। कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे । तैं सकळार्थ सिद्धिमती पिके । ये-हवी कोंभेला उन्मेषु सुके । जरी उदास तुम्ही ।।२५।। सहजें तरी अवधारा । वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा । तरी दोंदें पेलती अक्षरां । प्रमेयाचीं ।।२६।। अर्थ बोलाची वाट पाहे । तेथ अभिप्रावो अभिप्रायातें विये । भावाचा फुलौरा होत जाये । मतिवरी ।।२७।। म्हणूनि संवादाचा सुवावो ढळे । त-ही हृदयाकाश सारस्वते वोळे । आणि श्रोता दुश्चित तरी वितुळे । मांडला रसु ।।२८।। अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये । परी ते हातवटी चंद्रीं कीं आहे । म्हणऊनि वक्ता तो वक्ताचि नोहे । श्रोतेनविण ।।२९।। परी आतां आमुतें गोड करावें । ऐसें हे तांदुळीं कासया विनवावें । साइखडियानें काइ प्रार्थावें । सूत्रधारातें ।।३०।। काय तो बाहुलियांचिया काजा नाचवी । की आपुलिये जाणिवेचि कळा वाढवी । म्हणऊनि आम्हां या ठेवाठेवी । काय काज ।।३१।। तंव गुरू म्हणती काइ जाहलें । हें समस्तही आम्हां पावलें । आतां सांगें जें निरोपिलें । नारायणे ।।३२।। येथ संतोषोनि निवृत्तीदासें । जी जी म्हणऊनि उल्हासें । अवधारा श्रीकृष्ण ऐसें । बोलते जाहले ।।३३।।
श्रीभगवानुवाच
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ।।१।।
ना तरी अर्जुना हें बीज । पुढती सांगिजेल तुज । जें हें अंत:करणींचें गुज । जीवाचिये ।।३४।। येणें मानें जीवाचें हियें फोडावें । मग गुज कां पां मज सांगावें । ऐसें कांहीं स्वभावें । कल्पिशी जरी ।।३५।। तरी परियेसीं गा प्राज्ञा । तूं आस्थेचीच संज्ञा । बोलिलिये गोष्टीची अवज्ञा । नेणसी करूं ।।३६।। म्हणोनि गूढपण आपुलें मोडों । वरी न बोलावेही बोलावें घडों । परी आमुचिये जीवींचें पडों । तुझां जिवीं ।।३७।। अगा थानीं कीर दूध गूढ । परी थानासीचि नव्हे कीं गोड । म्हणोनि सरो कां सेवितयाची चाड । जरी अनन्यु मिळे ।।३८।। मुडाहूनि बीज काढिलें । मग निर्वाळलिये भूमी पेरिलें । तरी तें सांडिविखुरी गेलें । म्हणों ये कायी ।।३९।। यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती । जो अनिंदकु अनन्यगती । पैं गा गौप्यही परी तयाप्रती । चावळिजे सुखें ।।४०।। तरी प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं । तूं वांचूनि आणिक नाहीं । म्हणोनि गूज तरी तुझां ठायीं । लपऊं नये ।।४१।। आतां किती नावानावा गुज । म्हणतां कानडें वाटेल तुज । तरी ज्ञान सांगेन सहज । विज्ञानेसीं ।।४२।। परी तेंचि ऐसेनि निवाडें । जैसें भेसळलें खरें कुडें । मग काढिजे फाडोवाडें । पारखूनियां ।।४३।। कां चांचूचेनि सांडसें । खांडिजे पय पाणी राजहंसें । तुज ज्ञान विज्ञान तैसें । वांटूनि देऊं ।।४४।। मग वारयाचिया धारसां । पडिला कोंडा का नुरेचि जैसा । आणि कणांचा आपैसा । राशि जोडे ।।४५।। तैसें जें जाणितलेयासाठीं । संसार संसाराचिये गांठी । लाऊनि बैसवी पाठीं । मोक्षश्रियेचां ।।४६।।
राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् ।
प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ।।२।।
जें जाणणेया आघवेयांचां गांवीं । गुरुत्वाची आचार्य पदवी । जें सकळ गुह्यांचा गोसावी । पवित्रां रावो ।।४७।। आणि धर्माचे निजधाम । तेविंचि उत्तमाचें उत्तम । पैं जया येतां नाहीं काम । जन्मांतराचें ।।४८।। मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे । आणि हृदयीं स्वयंभचि असे । प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें । आपैसया ।।४९।। तेवींचि पै गा सुखाचां पाउटीं । चढतां येइजे जयाचिया भेटी । मग भेटल्या कीर मिठी । भोगणेंयाहि पडे ।।५०।। परी भोगाचिया ऐलीकडिलिये मेरे । चित्त उभें ठेलेंचि सुखा भरें । ऐसें सुलभ आणि सोपारें । वरी परब्रह्म ।।५१।। पैं गा आणिकही एक याचें । जें हाता आले तरी न वचे । आणि अनुभवितां कांहीं न वेंचे । वरी विटेहि ना ।।५२।। येथ जरी तूं तार्किका । ऐसी हन घेसी शंका । ना येवढी वस्तु हे लोकां । उरली केविं पां ।।५३।। एकोत्तरेयाचिया वाढी । जे जळतिये आगीं घालिती उडी । ते अनायासें स्वगोडी । सांडिती केविं ।।५४।। तरी पवित्र आणि रम्य । तेविंचि सुखोपायेंचि गम्य । आणि स्वसुख वरी धर्म्य । वरि आपणपां जोडे ।।५५।। ऐसा अवघाचि सुरवाडु आहे । तरी जनाहातीं केवि उरों लाहे । हा शंकेचा ठाव कीर होये । परी न धरावी तुवां ।।५६।।
अश्रद्दधाना: पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप ।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ।।३।।
पाहें पां दूध पवित्र आणि गोड । पासीं त्वचेचिया पदरा आड । परी तें अव्हेंरूनि गोचिड । अशुद्ध काय नेघती ।।५७।। कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं । नांदणूक एकेचि घरीं । परी परागु सेविजे भ्रमरीं । जवळिलां चिखलुचि उरे ।।५८।। नातरी निदैवाचां परिवरी । लोह्या रुतलिया आहाति सहस्रवरी । परी तेथ बैसोनि उपवासु करी । कां दरिद्रे जिये ।।५९।। तैसा हृदयामध्यें मी रामु । असतां सर्वसुखाचा आरामु । कीं भ्रांतासी कामु । विषयावरी ।।६०।। बहु मृगजळ देखोनि डोळां । थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा । तोडिला परिसु बांधिला गळां । शुक्तिकालाभें ।।६१।। तैसी अहंममतेचिये लवडसवडीं । मातें न पवतीचि बापुडीं । म्हणोनि जन्ममरणाचिये दुथडीं । डहुळितें ठेलीं ।।६२।। ये-हवीं मी तरी कैसा । मुखाप्रति भानु कां जैसा । कहीं नसे न दिसे ऐसा । वाणीचा नव्हे ।।६३।।
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थित: ।।४।।
माझेया विस्तारलेंपणाचेनि नांवें । हें जगचि नोहे आघवें । जैसें दूध मुरालें स्वभावें । तरी तेंचि दहीं ।।६४।। कां बीजचि जाहलें तरु । अथवा भांगारचि अळंकारु । तैसा मज एकाचा विस्तारु । तें हें जग ।।६५।। हें अव्यक्तपणें थिजलें । तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें । तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें । त्रैलोक्य जाणें ।।६६।। महदादि देहांतें । इयें अशेषेंही भूतें । परी माझां ठायीं बिंबतें । जैसें जळीं फेण ।।६७।। परी तया फेणाआंतु पाहतां । जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता । नातरी स्वप्नींची अनेकता । चेइलिया नोहिजे ।।६८।। तैसीं भूतें इयें माझां ठायीं । बिंबती तयांमाजीं मी नाहीं । इया उपपत्ती तुज पाहीं । सांगितलिया मागां ।।६९।। म्हणऊनि बोलिलिया बोलाचा अतिसो । न किजे यालागीं हें असो । परी मज आंत पैसो । दिठी तुझी ।।७०।।
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावन: ।।५।।
आमुचा प्रकृतीपैलीकडील भावो । जरी कल्पनेवीण लागसी पाहो । तरी मजमाजीं भूतें हेंही वावो । जें मी सर्व म्हणऊनि ।।७१।। ये-हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे । नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे । म्हणोनि अखंडित परी झांवळे । भूतभिन्न ऐसें देखे ।।७२।। तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे । तैं अखंडितचि आहे स्वरूपें । जैसें शंका जातखेंवो लोपे । सापपण माळेचें ।।७३।। ये-हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ । काय घडेयागाडगेयांचे निघती कोंभ । परी ते कुलालमतीचे गर्भ । उमटले कीं ।।७४।। नातरी सागरींचां पाणीं । काय तरंगाचिया आहाती खाणी । ते अवांतर करणी । वारयाची नव्हे ।।७५।। पाहें पां कापसाचां पोटीं । काय कापडाची होती पेटी । तो वेढितयाचिया दिठी । कापड जाहला ।।७६।। जरी सोनें लेणें होऊनि घडे । तरी तयाचें सोनेंपण न मोडे ।। येर अळंकार हे वरचिलीकडे । लेतयाचेनि भावें ।।७७।। सांगें पडिसादाचीं प्रत्युत्तरें । कां आरिसा जें आविष्करें । तें आपलें कीं साचोकारें । तेथेंचि होतें ।।७८।। तैसी इये निर्मळे माझां स्वरूपीं । जो भूतभावना आरोपी । तयासि तयाचां संकल्पीं । भूताभासु असे ।।७९।। तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे । आणि भूताभासु आधींच सरे । मग स्वरूप उरे एकसरें । निखळ माझें ।।८०।। हें असो आंगीं भरलिया भवंडी । जैशा भोंवत दिसती अरडी-दरडी । तैंशी आपुलिया कल्पना अखंडीं । गमती भूतें ।।८१।। तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं । तरी मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं । हे स्वप्नींही परी नाहीं । कल्पावयाजोगें ।।८२।। आतां मी येक भूतांतें धर्ता । अथवा भूतांमाजीं मी असता । या संकल्पसन्निपाता । आंतुलिया बोलिया ।।८३।। म्हणोनि परियेसीं गा प्रियोत्तमा । यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा । जो इया लटकिया भूतग्रामा । भाव्यु सदा ।।८४।। रश्मीचेनि आधारें जैसें । नव्हतेंचि मृगजळ आभासे । माझां ठायीं भूतजात तैसें । आणि मातेंही भावी ।।८५।। मी ये परीचा भूतभावनु । परी सर्व भूतांसि अभिन्नु । जैसी प्रभा आणि भानु । एकचि ते ।।८६।। हा आमुचा ऐश्वर्ययोगु । तुवां देखिला कीं चांगु । आतां सांगे कांहीं येथ लागु । भूतभेदाचा असे ।।८७।। यालागीं मजपासूनि भूतें । आनें नव्हती हें निरुतें । आणि भूतांवेगळिया मातें । कहींच न मनीं हो ।।८८।।
यथाकाशस्थितो नित्यं वायु: सर्वत्रगो महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ।।६।।
पैं गगन जेवढें जैसें । पवनु गगनीं तेवढाचि असे । सहजें हालविलिया वेगळा दिसे । ये-हवीं गगन तेंचि तो ।।८९।। तैसें भूतजात माझां ठायीं । कल्पिजे तरी आभासे कांहीं । निर्विकल्पीं तरी नाहीं । तेथ मीचि मी आघवें ।।९०।। म्हणऊनि नाहीं आणि असे । हें कल्पनेचेनि सौरसें । जे कल्पनालोपें भ्रंशे । आणि कल्पनेसवें होय ।।९१।। तेंचि कल्पितें मुदल जाये । तैं असे नाहीं हें कें आहे । म्हणऊनि पुढती तूं पाहें । हा ऐश्वर्ययोगु ।।९२।। ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं । तूं आपणेयातें कल्लोळु एक करीं । मग जंव पाहासी चराचरीं । तंव तूंचि आहासी ।।९३।। या जाणणेयाचा चेवो । तुज आला ना म्हणती देवो । तरी आतां द्वैत स्वप्न वावो । जालें कीं ना ।।९४।। तरी पुढती जरी विपायें । बुद्धीसि कल्पनेची झोंप ये । तरी अभेदबोधु जाये । जैं स्वप्नीं पडिजे ।।९५।। म्हणोनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्बोधाचेंचि आपणपें घडे । ऐसें वर्म जें आहे फुडें । तें दावों आतां ।।९६।। तरी धनुर्धरा धैर्या । निकें अवधान देर्इं बा धनंजया । पैं सर्व भूतांतें माया । करी हरी गा ।।९७।।
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् ।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ।।७।।
जिये नांव गा प्रकृती । जे द्विविध सांगितली तुजप्रती । एकी अष्टधा भेदव्यक्ती । दुजी जीवरूपा ।।९८।। हा प्रकृतीविखो आघवा । तुवां मागां परिसिलासे पांडवा । म्हणोनि असो काइ सांगावा । पुढत पुढतीं ।।९९।। तरी ये माझिये प्रकृती । महाकल्पाचां अंतीं । सर्व भूतें अव्यक्तीं । ऐक्यासि येती ।।१००।। ग्रीष्माचां अतिरसीं । सबीजें तृणें जैसीं । मागुती भूमीसी । सुलीनें होती ।।१।। कां वार्षिये ढेंढें फिटे । जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे । तेव्हां घनजात आटे । गगनींचे गगनीं ।।२।। नातरी आकाशाचिये खोंपे । वायु निवांतुचि लोपे । कां तरंगता हारपे । जळीं जेवीं ।।३।। अथवा जागिनलिये वेळे । स्वप्न मनींचें मनीं मावळे । तैसें प्राकृत प्रकृतीं मिळे । कल्पक्षयीं ।।४।। मग कल्पादीं पुढती । मीचि सृजीं ऐसी वदंती । तरी इयेविषयीं निरुती । उपपत्ती आईक ।।५।।
प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुन: पुन: ।
भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ।।८।।
तरी हेचि प्रकृती किरीटी । मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं । तेथ तंतूसमवाय पटीं । जेविं विणावणी दिसे ।।६।। मग तिये विणावणीचेनि आधारें । लहाना चौकडिया पटत्व भरे । तैसी पंचात्मकें आकारें । प्रकृतीचि होय ।।७।। जैसें विरजणियाचेनि संगें । दूधचि आटेजों लागे । तैसी प्रकृती अंगा रिगे । सृष्टीपणाचिया ।।८।। बीज जळाची जवळीक लाहे । आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये । तैसें मज करणें आहे । भूतांचें हें ।।९।। अगा नगर हें रायें केलें । या म्हणणया साचपण कीर आलें । परी निरुतें पाहतां काय सिणले । रायाचे हात ।।११०।। आणि मी प्रकृती अधिष्ठीं तें कैसें । जैसा स्वप्नीं जो असे । मग तोचि प्रवेशे । जागृतावस्थे ।।११।। तरी स्वप्नौनि जागृती येतां । काय पाय दुखती पंडुसुता । कीं स्वप्नामाजी असतां । प्रवासु होय ।।१२।। या अघवियाचा अभिप्रावो कायी । जें हें भूतसृष्टीचें कांहीं । मज एकही करणें नाहीं । ऐसाचि अर्थु ।।१३।। जैसी रायें अधिष्ठिली प्रजा । व्यापारें आपुलालिया काजा । तैसा प्रकृतीसंगु माझा । येर करणें तें इयेचें ।।१४।। पाहें पां पूर्णचंद्राचिये भेटी । समुद्र भरतें अपार दाटी । तेथ चंद्रासि काय किरीटी । उपखा पडे ।।१५।। जड परी जवळिका । लोह चळे तरी चळो कां । कवणु शीणु भ्रामका । सन्निधानाचा ।।१६।। किंबहुना यापरी । मी निजप्रकृती अंगिकारीं । आणि भूतसृष्टी एकसरी । प्रसवोंचि लागे ।।१७।। जो हा भूतग्रामु आघवा । असे प्रकृतीअधीन पांडवा । जैसी बीजाचिया वेलपालवा । समर्थ भूमी ।।१८।। नातरी बाळादिकां वयसा । गोसावी देहसंगु जैसा । अथवा घनावळी आकाशा । वार्षिये जेवीं ।।१९।। कां स्वप्नासि कारण निद्रा । तैसी प्रकृती हे नरेंद्रा । या अशेषाहि भूतसमुद्रा । गोसाविणी गा ।।१२०।। स्थावरा आणि जंगमा । स्थूळा अथवा सूक्ष्मा । हे असो भूतग्रामा । प्रकृतीचि मूळ ।।२१।। म्हणोनि भूतें हन सृजावीं । कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं । इयें करणीं न येती आघवीं । आमुचिया अंगा ।।२२।। जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली । ते वाढी चंद्रें नाहीं वाढविली । तेविं मातें पावोनि ठेलीं । दूरी कर्में ।।२३।।
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ।।९।।
आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु । न शके धरूं सैंधवाचा घाटु । तेविं सकळ कर्मां मीचि शेवटु । तीं काई बांधती मातें ।।२४।। धूम्ररजांची पिंजरी । वाजतिया वायूतें जरी होकारी । कां सूर्यबिंबामाझारीं । अंधोरें रिगे ।।२५।। हें असो पर्वताचिये हृदयींचें । जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचे । तेविं कर्मजात प्रकृतीचें । न लगे मज ।।२६।। ये-हवीं इये प्रकृती विकारीं । एकु मीचि आहे अवधारीं । परी उदासीनाचिया परी । करीं ना करवीं ।।२७।। दीपु ठेविला परिवरीं । कवणातें नियमी ना निवारी । आणि कवण कवणिये व्यापारीं । राहाटे तेंहि नेणें ।।२८।। तो जैसा कां साक्षिभूतु । गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु । तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु । मी भूतीं असें ।।२९।। हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती । काय सांगों बहुतां उपपत्ती । येथ एकवेळां सुभद्रापती । येतुलें जाण पां ।।१३०।।
मयाऽध्यक्षेण प्रकृति: सूयते सचराचरम् ।
हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ।।१०।।
जें लोकचेष्टां समस्तां । जैसा निमित्तमात्र कां सविता । तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता । हेतु मी जाणें ।।३१।। कां जे मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती । होती चराचराचिया संभूती । म्हणोनि मी हेतू हे उपपत्ती । घडे यया ।।३२।। आतां येणें उजिवडें निरुतें । न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें । जें माझां ठायीं भूतें । परी भूतीं मी नसें ।।३३।। अथवा भूतें ना माझां ठायीं । आणि भूतांमाजीं मी नाहीं । या खुणा तूं कहीं । चुकों नको ।।३४।। हें सर्वस्व आमुचें गूढ । परी दाविलें तुज उघड । आतां इंद्रियां देऊनि कवाड । हृदयीं भोगीं ।।३५।। हा दंशु जंव नये हाता । तंव माझें साचाकारेंपण पार्था । न संपडे गा सर्वथा । जेविं भुसीं कणु ।।३६।। ए-हवीं अनुमानाचेनि पैसें । आवडे कीर कळलें ऐसें । परी मृगजळाचेनि वोलांशें । काय भूमी तिमे ।।३७।। जें जाळ जळीं पांगिलें । तेथ चंद्रबिंब दिसें आंतुडलें । परी थडिये काढूनि झाडिलें । तेव्हा बिंब कें सांगें ।।३८।। तैसें बोलवरी वाचाबळें । वायांचि झकविजती प्रतीतीचे डोळे । मग साचोकारें बोधावेळें । आथि ना होइजे ।।३९।।
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्।
परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ।।११।।
किंबहुना भवा बिहाया । आणि साचें चाड आथि जरी मियां । तरी तुम्ही गा उपपत्ती इया । जतन कीजे ।।१४०।। ये-हवीं वेधली दिठी कवळें । ते चांदिणियातें म्हणे पिवळें । तेविं माझां स्वरूपीं निर्मळें । देखाल दोष ।।४१।। नातरी ज्वरें विटाळलें मुख । तें दुधातें म्हणे कडूविख । तेविं अमानुषा मानुष । मानाल मातें ।।४२।। म्हणऊनि पुढती धनंजया । झणें विसंबसी या अभिप्राया । जे इया स्थूलदृष्टी वायां । जाइजेल गा ।।४३।। पैं स्थूलदृष्टीं देखती मातें । तेंचि न देखणें जाण निरुतें । जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें । अमरा नोहिजे ।।४४।। ए-हवीं स्थूलदृष्टी मूढ । मातें जाणती कीर दृढ । परी तें जाणणेंचि जाणणेया आड । रिगोनि ठाके ।।४५।। जैसा नक्षत्राचिया आभासा- । साठीं घातु जाहला जया हंसा । माजीं रत्नबुद्धिचिया आशा । रिगोनियां ।।४६।। सांगें गंगा या बुद्धि मृगजळ । ठाकोनि आलियाचें कवण फळ । काय सुरतरु म्हणोनि बाबुळ । सेविली करी ।।४७।। हा निळयाचा दुसरा । या बुद्धि हातु घातला विखारा । कां रत्नें म्हणोनि गारा । वेंची जेविं ।।४८।। अथवा निधान हें प्रगटलें । म्हणोनि खदिरांगार खोळे भरिले । कां साउली नेणतां घातलें । कुहा सिंहें ।।४९।। तेविं मी म्हणोनि प्रपंचीं । जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची । तिहीं चंद्रासाठीं जेविं जळींची । प्रतिमा धरिली ।।१५०।। तैसा कृतनिश्चय वायां गेला । जैसा कोण्ही एकु कांजी प्याला । मग परिणाम पाहों लागला । अमृताचा ।।५१।। तैसें स्थूलाकारीं नाशिवंतें । भरंवसा बांधोनि चित्तें । पाहती मज अविनाशातें । तरी कैंचा दिसें ।।५२।। काइ पश्चिमसमुद्राचिया तटा । निघिजत आहे पूर्विलिया वाटा । कां कोंडा कांडितां सुभटा । कणु आतुडे ।।५३।। तैसें विकारलें हें स्थूळ । जाणितलेया मी जाणवतसे केवळ । काई फेण पीतां जळ । सेविलें होय ।।५४।। म्हणोनि मोहिलेनि मनोधर्में । हेंचि मी मानूनि संभ्रमें । मग येथिंचीं जियें जन्मकर्में । तियें मजचि म्हणती ।।५५।। येतुलेनि अनामा नाम । मज अक्रियासि कर्म । विदेहासि देहधर्म । आरोपिती ।।५६।। मज आकारशून्या आकारू । निरुपाधिका उपचारु । मज विधिवर्जिता व्यवहारू । आचारादिक ।।५७।। मज वर्णहीना वर्णु । गुणातीतासि गुणु । मज अचरणा चरणु । अपाणिया पाणि ।।५८।। मज अमेया मान । सर्वगतासी स्थान । जैसें सेजेमाजीं वन । निदेला देखे ।।५९।। तैसें अश्रवणा श्रोत्र । मज अचक्षूसी नेत्र । अगोत्रा गोत्र । अरूपा रूप ।।१६०।। मज अव्यक्तासि व्यक्ती । अनार्तासि आर्ती । स्वयंतृप्ता तृप्ती । भाविती गा ।।६१।। मज अनावरणा प्रावरण । भूषणातीतासि भूषण । मज सकळकारणा कारण । देखती ते ।।६२।। मज सहजातें करिती । स्वयंभातें प्रतिष्ठिती । निरंतरातें अव्हानिती । विसर्जिती गा ।।६३।। मी सर्वदा स्वत:सिद्धु । तो कीं बाळ तरुण वृद्धु । मज एकरूपा संबंधु । जाणती ऐसे ।।६४।। मज अद्वैतासि दुजें । मज अकर्तयासि काजें । मी अभोक्ता कीं भुंजे । ऐसें म्हणती ।।६५।। मज अकुळाचें कुळ वानिती । मज नित्याचेनि निधनें शिणती । मज सर्वांतरातें कल्पिती । अरि मित्र गा ।।६६।। मी स्वानंदाभिरामु । तया मज अनेकां सुखांचा कामु । आघवाचि मी असें समु । कीं म्हणती एकदेशी ।।६७।। मी आत्मा एक चराचरीं । म्हणती एकाचा कैंपक्ष करीं । आणि कोपोनि एकातें मारीं । हेंचि वाढविती ।।६८।। किंबहुना ऐसे समस्त । जे हे मनुष्यधर्म प्राकृत । तयाचि नांव मी ऐसें विपरीत । ज्ञान तयांचें ।।६९।। जंव आकारु एक पुढां देखती । तंव हा देव येणें भावें भजती । मग तोचि विघडलिया टाकिती । नाहीं म्हणोनि ।।१७०।। मातें येणें येणें प्रकारें । जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारें । म्हणऊनि ज्ञानचि ते आंधारे । ज्ञानासि करी ।।७१।।
मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतस:
राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिता: ।।१२।।
यालागीं जन्मलेचि ते मोघ । जैसें वार्षियेवीण मेघ । कां मृगजळाचे तरंग । दुरूनीचि पाहावे ।।७२।। अथवा कोल्हेरीचे असिवार । नातरी वोडंबरीचे अळंकार । कीं गंधर्वनगरीचे आवार । आभासती कां ।।७३।। साबरी वाढिन्नल्या सरळा । वरी फळ ना आंतु पोकळा । कां स्तन झालें गळां । शेळीये जैसें ।।७४।। तैसें मूर्खांचें तया जियालें । आणि धिक् कर्म तयांचें निपजलें । जैसें साबरी फळ आलें । घेपे ना दीजे ।।७५।। मग जें कांहीं ते पढिन्नले । तें मर्कटें नारळ तोडिलें । कां आंधळ्याहातीं पडिलें । मोतीं जैसें ।।७६।। किंबहुना तयांचीं शास्त्रें । जैसीं कुमारी हातीं दिधलीं शस्त्रें । कां अशौच्या मंत्रें । बीजें कथिलीं ।।७७।। तैसें ज्ञानजात तयां । आणि जे कांही आचरलें गा धनंजया । तें आघवेंचि गेलें वाया । जें चित्तहीन ।।७८।। पैं तमोगुणाची राक्षसी । जें सद्बुद्धीतें ग्रासी । विवेकाचा ठावचि पुसी । निशाचरी ।।७९।। तिये प्रकृती वरपडे जाले । म्हणऊनि चिंतेचेनि कपोलें गेले । वरी तामसीयेचिये पडिले । मुखामाजीं ।।१८०।। जेथ आशेचिये लाळे । आंतु हिंसा जीभ लोळे । तेवींचि संतोषाचे चाकळे । अखंड चघळी ।।८१।। जे अनर्थाचे कानवेरी । आवाळुवें चाटीत निघे बाहेरी । जे प्रमादपर्वतींची दरी। सदाचि मातली ।।८२।। जेथ द्वेषाचिया दाढा । खसखसां ज्ञानाचा करिती रगडा । जे अगस्तीगवसणी मूढां । स्थूलबुद्धी ।।८३।। ऐसे आसुरिये प्रकृतीचां तोंडीं । जे झाले गा भूतोंडीं । ते बुडोनि गेले कुंडीं । व्यामोहांचा ।।८४।। एवं तमाचिये पडिले गर्ते । न पविजतीचि विचाराचेनि हातें । हें असो ते गेले जेथें । शुद्धीचि नाहीं ।।८५।। म्हणोनि असोतु इयें वायाणीं । कायसीं मूर्खांचीं बोलणीं । वायां वाढवितां वाणी । शिणेल हन ।।८६।। ऐसें बोलिलें देवें । तेथ जी म्हणितलें पांडवें । आइकें जेथ वाचा विसावें । ते साधुकथा ।।८७।।
महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिता: ।
भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ।।१३।।
तरी जयांचिये चोखटे मानसीं । मी होऊनि असे क्षेत्रसंन्यासी । जया निजेलियांते उपासी । वैराग्य गा ।।८८।। जयांचिया आस्थेचिया सद्भावा आंतु धर्म करी राणिवा । जयांचें मन ओलावा । विवेकासी ।।८९।। जे ज्ञानगंगे नाहाले । पूर्णता जेऊनि धाले । जे शांतीसी झाले । पालव नवे ।।१९०।। जे परिणामा निघाले कोंभ । जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ । जे आनंदसमुद्रीं कुंभ । चुबकळोनि भरिले ।।९१।। जयां भक्तीची येतुली प्राप्ती । जे कैवल्यातें परौतें सर म्हणती । जयांचिये लीलेमाजीं नीति । जियाली दिसे ।।९२।। जे आघवांचि करणीं । लेइले शांतीचीं लेणीं । जयांचें चित्त गवसणी । व्यापका मज ।।९३।। ऐसे जे महानुभाव । जे दैविये प्रकृतीचें दैव । जे जाणोनियां सर्व । स्वरूप माझें ।।९४।। मग वाढतेनि प्रेमें । मातें भजती जे महात्मे । परी दुजेपण मनोधर्में । शिवतलें नाहीं ।।९५।। ऐसें मीच होऊनि पांडवा । करिती माझी सेवा । परी नवलावो तो सांगावा । असे आईक ।।९६।।
सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रता: ।
नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ।।१४।।
तरी कीर्तनाचेनि नटनाचें । नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्तांचे । जें नामचि नाहीं पापाचें । ऐसें केलें ।।९७।। यमदमा अवकळा आणिली । तीर्थें ठायावरूनि उठविलीं । यमलोकींची खुंटिली । राहाटी आघवी ।।९८।। यमु म्हणे काय यमावें । दमु म्हणे कवणातें दमावें । तीर्थंे म्हणती काय खावें । दोष ओखदासि नाहीं ।।९९।। ऐसें माझेनि नामघोषें । नाहीं करिती विश्वाचीं दु:खें । अवघें जगचि महासुखें । दुुमदुमित भरलें ।।२००।। ते पाहांटेवीण पाहावित । अमृतेंविण जीववित । योगेंवीण दावित । कैवल्य डोळां ।।१।। परी राया रंका पाड धरूं । नेणती सानेयां थोरां कडसणी करूं । एकसरें आनंदाचें आवारूं । होत जगा ।।२।। कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावें । तें तिहीं वैकुंठचि केलें आघवें । ऐसे नामघोषगौरवें । धवळलें विश्व ।।३।। तेजें सूर्य तैसे सोज्वळ । परी तोही अस्तवे हें किडाळ । चंद्र संपूर्ण एखादे वेळ । हे सदा पुरते ।।४।। मेघ उदार परी वोसरे । म्हणऊनि उपमेसि न पुरे । हे नि:शंकपणे सपांखरे । पंचानन ।।५।। जयांचे वाचेपुढां भोजें । अखंड नाम नाचत असे माझें । जें जन्मसहस्रीं वोळगीजे । एकवेळ मुखासि यावया ।।६।। तो मी वैकुंठीं नसें । वेळ एक भानुबिंबींही न दिसें । वरी योगियांचींही मानसें । उमरडोनि जाय ।।७।। परी तयांपासीं पांडवा । मी हारपला गिंवसावा । जेथ नामघोषु बरवा । करिती ते माझे ।।८।। कैसे माझां गुणीं धाले । देशकाळातें विसरले । कीर्तनसुखें झाले । आपणपांचि ।।९।। कृष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामाचे निखळ प्रबंध । माजीं आत्मचर्चा विशद । उदंड गाती ।।२१०।। हें बहु असो यापरी । कीर्तित मातें अवधारीं । एक विचरती चराचरीं । पंडुकुमरा ।।११।। मग आणिक ते अर्जुना । साविया बहुवा जतना । पंचप्राणा मना । पाढाऊ घेऊनि ।।१२।। बाहेरी यमनियमांची कांटी लाविली । आंतु वज्रासनाची पौळी पन्नासिली । वरी प्राणायामाचीं मांडिलीं । वाहातीं यंत्रें ।।१३।। तेथ उल्हाटशक्तीचेनि उजिवडें । मन पवनाचेनि सुरवाडें । सतरावियेचें पाणियाडें । बळियाविलें ।।१४।। तेव्हां प्रत्याहारें ख्याती केली । विकारांची संपिलीं बोहलीं । इंद्रियें बांधोनि आणिलीं । हृदयाआंतु ।।१५।। तंव धारणावारू दाटिले । महाभूतांतें एकवटिलें । मग चतुरंग सैन्य निवटिलें । संकल्पाचें ।।१६।। तयावरी जैत रे जैत । म्हणोनि ध्यानाचें निशाण वाजत । दिसे तन्मयाचें झळकत । एकछत्र ।।१७।। पाठीं समाधिश्रियेचा अशेखा । आत्मानुभव राज्यसुखा । पट्टाभिषेकु देखा । समरसें जाहला ।।१८।। ऐसें हें गहन । अर्जुना माझें भजन । आतां ऐकें सांगेन । जे करिती एक ।।१९।। तरी दोन्ही पालववेरीं । जैसा एक तंतू अंबरीं । तैसा मीवांचूनि चराचरीं । जाणतीना ।।२२०।। आदि ब्रह्मा करूनि । शेवटीं मशक धरूनि । माजीं समस्त हें जाणोनि । स्वरूप माझें ।।२१।। मग वाड धाकुटें न म्हणती । सजीव निर्जीव नेणती । देखिलीये वस्तु उजू लुंटिती । मीचि म्हणोनि ।।२२।। आपुलें उत्तमत्व नाठवें । पुढील योग्यायोग्य नेणवें । एकसरें व्यक्तिमात्राचेनि नांवें । नमूंचि आवडे ।।२३।। जैसें उंचीं उदक पडिलें । तें तळवटवरी ये उगेलें । तैसें नमिजे भूतजात देखिलें । ऐसा स्वभावचि तयांचा ।।२४।। कां फळलिया तरूची शाखा । सहजें भूमीसी उतरे देखा । तैसें जीवमात्रां अशेखां । खालावती ते ।।२५।। अखंड अगर्वता होऊनि असती । तयांची विनयो हेचि संपत्ती । जे जयजयमंत्रें अर्पिती । माझांचि ठायीं ।।२६।। नमितां मानाभिमान गळाले । म्हणोनि अवचितें ते मीचि जाहले । ऐसे निरंतर मिसळले । उपासिती ।।२७।। अर्जुना हे गुरुवी भक्ती । सांगितली तुजप्रती । आतां ज्ञानयज्ञें यजिती । ते भक्त आइकें ।।२८।। परी भजन करिती हातवटी । तूं जाणत आहासि किरीटी । जे मागां इया गोष्टी । केलिया आम्हीं ।।२९।। तंव आथि जी अर्जुन म्हणे । तें दैविकिया प्रसादाचें करणें । तरी काय अमृताचें आरोगणें । पुरे म्हणवे ।।२३०।। या बोला अनंतें । लागटा देखिलें तयातें । कीं सुखावलेनि चित्तें । डोलतु असे ।।३१।। म्हणे भलें केलें पार्था । ये-हवीं हा अनवसरू सर्वथा । परी बोलवीतसे आस्था । तुझी मातें ।।३२।। तंव अर्जुन म्हणे हें कायी । चकोरेंवीण चांदिणेंचि नाहीं । जग निवविजे हा तयाचां ठायीं । स्वभावो कीं जी ।।३३।। येरें चकोरें तिये आपुलिये चाडे । चांचू करिती चंद्राकडें । तेविं आम्ही विनवूं तें थोकडें । देवो कृपासिंधु ।।३४।। जी मेघ आपुलिये प्रौढी । जगाची आर्ती दवडी । वांचूनी चातकाची ताहान केवढी । तो वर्षावो पाहुनी ।।३५।। परी चुळा एकाचिया चाडे । जेविं गंगेतेंचि ठाकावें पडें । तेविं आर्त बहु कां थोडें । तरी सांगावें देवा ।।३६।। तेथें देवें म्हणितलें राहें । जो संतोषु आम्हां जाहला आहे । तयावरी स्तुती साहे । ऐसें उरलें नाहीं ।।३७।। पैं परिसतु आहासि निकियापरी । तेंचि वक्तृत्वा व-हाडीक करीं । ऐसें पुरस्करोनि श्रीहरी । आदरिलें बोलों ।।३८।।
ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।
एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ।।१५।।
तरी ज्ञानयज्ञु तो एवंरूपु । जेथ आदिसंकल्पु हा यूपु । महाभूतें मंडपु । भेदु तो पशु ।।३९।। मग पांचांचे जे विशेष गुण । अथवा इंद्रियें आणि प्राण । हेचि यज्ञोपचारभरण । अज्ञान घृत ।।२४०।। तेथ मनबुद्धीचिया कुंडा -। आंतु ज्ञानाग्नी धडफुडा । साम्य तेचि सुहाडा । वेदि जाणें ।।४१।। सविवेकमतीपाटव । तेचि मंत्रविद्यागौरव । शांति स्रुक्स्रुव । जीव यज्वा ।।४२।। तो प्रतीतीचेनि पात्रें । विवेकमहामंत्रें । ज्ञानाग्निहोत्रें । भेदु नाशी ।।४३।। तेथ अज्ञान सरोनि जाये । आणि यजिता यजन हें ठाये । आत्मसमरसीं न्हायें । अवभृथीं जेव्हां ।।४४।। तेव्हां भूतें विषय करणें । हें वेगळालें कांहीं न म्हणे । आघवें एकचि ऐसें जाणें । आत्मबुद्धि ।।४५।। जैसा चेइला तो अर्जुना । म्हणे स्वप्नींची हे विचित्र सेना । मीचि जाहलों होतों ना । निद्रावशें ।।४६।। आतां सेना ते सेना नव्हे । हें मीच एक आघवें । ऐसें एकत्वें मानवें । विश्व तया ।।४७।। मग तो जीवु हे भाष सरे । आब्रह्म परमात्मबोधें भरे । ऐेसें भजती ज्ञानाध्वरें । एकत्वें येणें ।।४८।। अथवा अनादि हें अनेक । जें अनासारिखें एका एक । आणि नामरूपादिक । तेंही विषम ।।४९।। म्हणोनि विश्व भिन्न । परी न भेदे तयांचें ज्ञान । जैसे अवयव तरी आन आन । परी एकेचि देहींचें ।।२५०।। कां शाखा सानिया थोरा । परी आहाति एकाचिये तरुवरा । बहु रश्मि परी दिनकरा । एकाचे जेविं ।।५१।। तेविं नानाविधा व्यक्ती । आनानें नामें आनानी वृत्ती । ऐसें जाणती भेदलां भूतीं । अभेदा मातें ।।५२।। येणें वेगळालेपणें पांडवा । करिती ज्ञानयज्ञु बरवा । जे न भेदती जाणिवा । जाणते म्हणऊनि ।।५३।। ना तरी जेधवां जिये ठायीं । देखती कां जें जें कांहीं । तें मींवांचूनि नाहीं । ऐसाचि बोधु ।।५४।। पाहें पां बुडबुडा जेउता जाये । तेउतें जळचि एक तया आहे । मग विरे अथवा राहे । त-ही जळाचिमाजीं ।।५५।। कां पवनें परमाणु उचलले । ते पृथ्वीपणा वेगळे नाहीं केले । आणि माघौते जरी पडले । तरी पृथ्वीचिवरी ।।५६।। तैसें भलतेथ भलतेणें भावें । भलतेंही न हो अथवा होआवें । परी तें मी ऐसें आघवें । होऊनि ठेलें ।।५७।। अगा हे जेव्हढी माझी व्याप्ती । तेव्हढीचि तयांची प्रतीती । ऐसे बहुधाकारीं वर्तती । बहुचि होऊनि ।।५८।। हें भानुबिंब आवडे तया । सन्मुख जैसें धनंजया । तैसें ते विश्वा इया । समोर सदां ।।५९।। अगा तयांचिया ज्ञाना । पाठी पोट नाहीं अर्जुना । वायु जैसा गगना । सर्वांगीं असे ।।२६०।। तैसा मी जेतुला आघवा । तेंचि तुक तयांचिया सद्भावा । तरी न करितां पांडवा । भजन जाहलें ।।६१।। ये-हवीं तरी सकळ मीचि आहे । तरी कवणी कें उपासिला नोहें । एथ एके जाणणेनवीण ठाये । अप्राप्तासि ।।६२।। परी तें असो येणें उचितें । ज्ञानयज्ञें यजितसांते । उपासिती मातें । तें सांगितलें ।।६३।। अखंड सकळ हें सकळां मुखीं । सहज अर्पत असे मज एकीं । कीं नेणणें यासाठी मूर्खीं । न पविजेचि मातें ।।६४।।
अहं क्रतुरहं यज्ञ: स्वधाहमहमौषधम् ।
मन्त्रोऽहमहमेवाऽज्यमहमग्निरहं हुतम् ।।१६।।
तोचि जाणिवेचा उदय जरी होये । तरी मुदल वेदु मीचि आहे । आणि तो विधानातें जया विये । तो क्रतुही मीचि ।।६५।। मग तया कर्मापासूनि बरवा । जो सांगोपांगु आघवा । यज्ञु प्रगटे पांडवा । तोही मी गा ।।६६।। स्वाहा मी स्वधा । सोमादि औषधी विविधा । आज्य मी समिधा । मंत्रु मी हवि ।।६७।। होता मी हवन कीजे । तेथ अग्नी तो स्वरूप माझें । आणि हुतक वस्तु जें जें । तेंही मीचि ।।६८।।
पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामह: ।।
वेद्यं पवित्रमोंकार ॠक्साम यजुरेव च ।।१७।।
पैं जयाचेनि अंगसंगे । इये प्रकृतीस्तव अष्टांगें । जन्म पाविजत असे जगे । तो पिता मी गा ।।६९।। अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । तेविं मी चराचरीं । माताही होय ।।२७०।। आणि जाहलें जग जेथ राहे । जेणें जित वाढत आहे । तें मीचि वांचूनि नोहे । आन निरुतें ।।७१।। इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्हीं । उपजलीं जयाचिया अमनमनीं । तो पितामह त्रिभुवनी । विश्वाचा मी ।।७२।। आणि आघवेया जाणणेयाचिया वाटा । जया गांवा येती गा सुभटा । जे वेदांचिया चोहटां । वेद्य जें म्हणिजे ।।७३।। जेथ नाना मतां बुझावणी जाहली । एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली । चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं । जें पवित्र म्हणिजे ।।७४।। पैं ब्रह्मबीजा जाहला अंकुरु । घोषध्वनीनादाकारू । तयांचें गा भुवन जो ॐकारु । तोही मी गा ।।७५।। जया ॐकाराचिये कुशीं । अक्षरें होती अउमकारेंसीं । जियें उपजत वेदेंसीं । उठलीं तिन्हीं ।।७६।। म्हणोनि ऋग्यजु:सामु । हे तीन्ही म्हणे मी आत्मारामु । एवं मीचि कुलक्रमु । शब्दब्रह्माचा ।।७७।।
गतिर्भर्ता प्रभु: साक्षी निवास: शरणं सुहृत् ।
प्रभव: प्रलय: स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ।।१८।।
हें चराचर आघवें । जिये प्रकृतीआंत सांठवें । ते शिणली जेथ विसंवे । ते परम गती मी ।।७८।। आणि जयाचेनि प्रकृती जिये । जेणें अधिष्ठिली विश्व विये । जो येऊनि प्रकृती इये । गुणातें भोगी ।।७९।। तो विश्वश्रियेचा भर्ता । मीचि गा पंडुसुता । मी गोसावी समस्ता । त्रैलोक्याचा ।।२८०।। आकाशें सर्वत्र वसावें । वायूनें नावभरी उगें नसावें । पावकें दाहावें । वर्षावें जळें ।।८१।। पर्वतीं बैसका न संडावी । समुद्रीं रेखा नोलांडावी । पृथ्वीया भूतें वाहावीं । हे आज्ञा माझी ।।८२।। म्यां बोलविल्या वेदु बोले । म्यां चालविल्या सूर्यु चाले । म्या हालविल्या प्राणु हाले । जो जगातें चाळिता ।।८३।। मियांचि नियमिलासांतां । काळु ग्रासितसे भूतां । इयें म्हणियागतें पंडुसुता । सकळें जयाचीं ।।८४।। ऐसा जो समर्थु । तो मी जगाचा नाथु । आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु । तोही मीचि ।।८५।। इहीं नामरूपीं आघवा । जो भरला असे पांडवा । आणि नामरूपांही वोल्हावा । आपणचि जो ।।८६।। जैसें जळाचे कल्लोळ । आणि कल्लोळीं आथी जळ । ऐसेनि वसवीतसे सकळ । तो निवासु मी ।।८७।। जो मज होय अनन्य शरण । त्याचें निवारीं मी जन्ममरण । यालागीं शरणागता शरण्य । मीचि एकु ।।८८।। मीचि एक अनेकपणें । वेगळालेनि प्रकृतिगुणें । जीत जगाचेनि प्राणें । वर्तत असें ।।८९।। जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां । भलतेथ बिंबे सविता । तैसा ब्रह्मादि सर्वां भूतां । सुहृद तो मी ।।२९०।। मीचि गा पांडवा । या त्रिभुवनासि वोलावा । सृष्टिक्षयप्रभवा । मूळ तें मी ।।९१।। बीज शाखांतें प्रसवे । मग तें रुखपण बीजीं सामावें । तैसें संकल्पें होय आघवें । पाठीं संकल्पीं मिळे ।।९२।। ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु । अव्यक्त वासनारूपु । तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु । होय तें मी ।।९३।। इयें नामरूपें लोटती । वर्णव्यक्ती आटती । जातींचे भेद फिटती । जैं आकाश नाहीं ।।९४।। तैं संकल्पुवासनासंस्कार । माघौतें रचावया आकार । जेथ राहोनि असती अमर । तें निधान मी ।।९५।।
तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च ।
अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ।।१९।।
मी सूर्याचेनि वेषें । तपें तैं हें शोषे । पाठीं इंद्र होऊनि वर्षे । तैं पुढती भरे ।।९६।। अग्नि काष्ठे खाये । तें काष्ठचि अग्नि होये । तैसे मरतें मारितें पाहें । स्वरूप माझें ।।९७।। यालागीं मृत्यूचां भागीं जें जें । तेंही पैं रूप माझें । आणि न मरतें तंव सहजें । अविनाश मी ।।९८।। आतां बहु बोलोनि सांगावें । तें एकिहेळां घे पां आघवें । तरी सतासतही जाणावें । मीचि पैं गा ।।९९।। म्हणोनि अर्जुना मी नसें । ऐसा कवणु ठाव असे । परी प्राणियांचें दैव कैसें । जे न देखती मातें ।।३००।। तरंग पाणियेंवीण सुकती । रश्मि वातीवीण न देखती । तैसे मीचि ते मी नव्हती । विस्मो देखें ।।१।। हें आंतबाहेर मियां कोंदलें । जग निखिल माझेंचि वोतिलें । कीं कैसें कर्म तयां आलें । जे मीचि नाहीं म्हणती ।।२।। परी अमृतकुहां पडिजे । कां आपणयांतें कडिये काढिजे । ऐसें आथी काय कीजे । अप्राप्तासी ।।३।। ग्रासा एका अन्नासाठीं । अंधु धांवताहे किरीटी । आडळला चिंतामणि पायें लोटी । आंधळेंपणे ।।४।। तैसें ज्ञान जैं सांडूनि जाये । तैं ऐसी हे दशा आहे । म्हणोनि कीजे तें केलें नोहे । ज्ञानेंविण ।।५।। अंधळेया गरुडाचे पांख आहाती । ते कवणा उपेगा जाती । तैसें सत्कर्माचे उपखे ठाती । ज्ञानेंविण ।।६।।
त्रैविद्या मां सोमपा: पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोक मश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ।।२०।।
देख पां गा किरीटी । आश्रमधर्माचिया राहाटी । विधिमार्गा कसवटी । जे आपणचि होती ।।७।। यजन करितां कौतुकें ।।७।। तिहीं वेदांचा माथा तुके । क्रिया फळेंसि उभी ठाके । पुढां जयां ।।८।। ऐसे दीक्षित जे सोमप । जे आपणचि यज्ञाचें स्वरूप । तिहीं तया पुण्याचेनि नांवें पाप । जोडिले देखें ।।९।। जे श्रुतित्रयातें जाणोनि । शतवरी यज्ञ करूनि । यजिलिया मातें चुकोनि । स्वर्गु वरिती ।।३१०।। जैसें कल्पतरुतळवटीं । बैसोनि झोळिये पाडी गांठी । मग निदैव निघे किरिटी । दैन्यचि करूं ।।११।। तैसे शतक्रतूं यजिलें मातें । कीं ईप्सिताति स्वर्गसुखांतें । आतां पुण्य कीं हें निरुतें । पाप नोहे ।।१२।। म्हणोनि मजवीण पाविजे स्वर्गु । तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु । ज्ञानिये तयातें उपसर्गु । हानि म्हणती ।।१३।। ए-हवीं तरी नरकींचें दु:ख । पावोनि स्वर्गा नाम कीं सुख । वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोष । तें स्वरूप माझें ।।१४।। मज येतां पैं सुभटा । या द्विविधा गा अव्हांटा । स्वर्गु नरकु या वाटा । चोरांचिया ।।१५।। स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येइजे । पापात्मकें पापें नरका जाइजे । मग मातें जेणें पाविजे । तें शुद्ध पुण्य ।।१६।। आणि मजचिमाजीं असतां । जेणें मी दुरी होय पंडुसुता । तें पुण्य ऐसें म्हणतां । जीभ न तुटे काई ।।१७।। परी हें असो आतां प्रस्तुत । ऐकें यापरी ते दीक्षित । यजूनि मातें याचित । स्वर्गभोगु ।।१८।। मग मी न पविजे ऐेसें । जें पापरूप पुण्य असे । तेणें लाधलेनि सौरसें । स्वर्गा येती ।।१९।। जेथ अमरत्व हेंचि सिंहासन । ऐरावतासारिखें वाहन । राजधानी भुवन । अमरावती ।।३२०।। जेथ महासिद्धींचीं भांडारें । अमृताचीं कोठारें । जिये गांवीं खिल्लारें । कामधेनूंचीं ।।२१।। जेथ वोळगे देव पाइका । सैंघ चिंतामणीचिया भूमिका । विनोदवनवाटिका । सुरतरूंचिया ।।२२।। गंधर्वगान गाणीं । जेथ रंभेऐशिया नाचणी । उर्वशी मुख्य विलासिनी । अंतौरिया ।।२३।। मदन वोळगे शेजारें । जेथ चंद्र शिंपे सांबरें । पवना ऐसें म्हणियारें । धांवणें जेथ ।।२४।। पैं बृहस्पती आपण । ऐसे स्वस्तीश्रियेचे ब्राह्मण । ताटियेचे सुरगण । विकार जेथें ।।२५।। लोकपाळरांगेचे । राउत जिये पदींचे । उच्चै:श्रवा खांचे । खोलणिये ।।२६।। हें बहु असो जे ऐसे । भोग इंद्रसुखाहीसरिसे । ते भोगीजती जंव असे । पुण्यलेशु ।।२७।।
ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ।।२१।।
मग तया पुण्याची पाउटी सरे । सवेंचि इंद्रपणाची उटी उतरे । आणि येऊं लागली माघारें । मृत्युलोका ।।२८।। जैसा वेश्याभोगीं कवडा वेंचे । मग दारही चेपूं नये तियेचें । तैसें लाजिरवाणें दीक्षितांचें । काय सांगों ।।२९।। एवं थितिया मातें चुकले । जिही पुण्यें स्वर्ग कामिले । तया अमरपण तें वावो जालें । आतां मृत्युलोकु ।।३३०।। मातेचिया उदरकुहरीं । पचूनि विष्ठेचां दाथरीं । उकडूनि नवमासवरी । जन्मजन्मोनि मरती ।।३१।। अगा स्वप्नीं निधान फावे । परी चेइलिया हारपे आघवें । तैसें स्वर्गसुख जाणावें । वेदज्ञाचें ।।३२।। अर्जुना वेदु ज-ही जाहला । तरी माते नेणतां वायां गेला । कणु सांडूनि उपणिला । कोंडा जैसा ।।३३।। म्हणऊनि मज एकेंविण । हे त्रयीधर्म अकारण । आतां मातें जाणोनि कांहीं नेण । तूं सुखिया होसी ।।३४।।
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जना: पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ।।२२।।
पैं सर्वभावेंसी उखितें । जे वोपिले मज चित्तें । जैसा गर्भगोळु उद्यमातें । कोणाही नेणें ।।३५।। तैसा मीवांचूनि कांहीं । आणिक गोमटेंचि नाहीं । मजचि नाम पाहीं । जिणेया ठेविलें ।।३६।। ऐसें अनन्यगतिकें चित्तें । चिंतितसांते माते । जे उपासिती तयांतें । मीचि सेवीं ।।३७।। ते एकवटूनि जिये क्षणीं । अनुसरले गा माझिये वाहणीं । तेव्हांचि तयांची चिंतवणी । मजचि पडली ।।३८।। मग तिहीं जें जें करावें । तें मजचि पडिलें आघवें । जैसी अजातपक्षांचेनि जीवें । पक्षिणी जिये ।।३९।। आपुली तहान भूक नेणे । तान्हया निकें तें माउलीसिचि करणें । तैसे अनुसरले जे मज प्राणें । तयांचेन काइसेनिहि न लजें मी ।।३४०।। तया माझिया सायुज्याची चाड । तरी तेंचि पुरवीं कोड । कां सेवा म्हणती तरी आड । प्रेम सुयें ।।४१।। ऐसा मनीं जो जो धरिती भावो । तो तो पुढां पुढां लागें तयां देवों । आणि दिधलियाचा निर्वाहो । तोही मीचि करीं ।।४२।। हा योगक्षेमु आघवा । तयांचा मजचि पडिला पांडवा । जयांचिया सर्वभावा । आश्रयो मी ।।४३।।
येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विता: ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ।।२३।।
आतां आणिकही संप्रदायें । परी मातें नेणती समवायें । जे अग्निइंद्रसूर्यसोमाये । म्हणऊनि यजिती ।।४४।। तेही कीर मातेंचि होये । कां जें हें आघवें मीचि आहें । परी ते भजती उजरी नव्हे । विषम पडे ।।४५।। पाहें पां शाखा पल्लव वृक्षाचे । हे काय नव्हती एकाचि बीजाचे । परी पाणी घेणें मुळाचें । ते मुळींचि घापे ।।४६।। कां दहाही इंद्रियें आहाती । इयें जरी एकेचि देहींचीं होती । आणि इहीं सेविले विषयो जाती । एकाचि ठाया ।।४७।। तरी करोनि रससोय बरवी । कानीं केविं भरावी । फुलें आणोनि बांधावी । डोळां केविं ।।४८।। तेथ रसु तो मुखेंचि सेवावा । परिमळु तो घ्राणेंचि घ्यावा । तैसा मी तो यजावा । मीचि म्हणोनि ।।४९।। येर मातें नेणोनि भजन । तें वायांचि गा आनेंआन । म्हणोनि कर्माचे डोळे ज्ञान । तें निर्दोष होआवें ।।३५०।।
अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च ।
न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ।।२४।।
ए-हवीं पाहें पां पंडुसुता । या यज्ञोपहारां समस्तां । मीवांचूनि भोक्ता । कवणु आहे ।।५१।। मी सकळां यज्ञांचा आदि । आणि यजना या मीचि अवधि । कीं मातें चुकोनि दुर्बुद्धि । देवा भजले ।।५२।। गंगेचें उदक गंगे जैसें । अर्पिजे देवपितरोद्देशें । माझें मज देती तैसें । परी आनानीं भावीं ।।५३।। म्हणऊनि ते पार्था । मातें न पवतीचि सर्वथा । मग मनीं वाहिली जे आस्था । तेथ आले ।।५४।।
यान्ति देवव्रता देवान्पितृन्यान्ति पितृव्रता: ।
भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ।।२५।।
मनें वाचा करणीं । जयांची भजनें देवांचिया वाहणी । ते शरीर जातिये क्षणीं । देवचि जाले ।।५५।। अथवा पितरांचीं व्रतें । वाहति जयांची चित्तें । जीवित सरलिया तयांतें । पितृत्व वरी ।।५६।। कां क्षुद्र देवतादिभूतें । तियेंचीं जयांची परमदैवतें । जिहीं अभिचारिकीं तयांतें । उपासिलें ।।५७।। तयां देहाची जवनिक फिटली । आणि भूतत्वाची प्राप्ती जाहली । एवं संकल्पवशें फळलीं । कर्में तयां ।।५८।। मग मीचि डोळां देखिला । जिहीं कानीं मीचि ऐकिला । मनीं मी भाविला । वानिला वाचां ।।५९।। सर्वांगी सर्वांठायीं । मीचि नमस्कारिला जिहीं । दानपुण्यादिकें जें कांहीं । तें माझियाचि मोहरां ।।३६०।। जिहीं मातेंचि अध्ययन केलें । जे आंतबाहेरि मियांची धाले । जयांचे जीवित्व जोडलें । मजचिलागीं ।।६१।। जे अहंकारु वाहत आंगीं । आम्ही हरीचे भूषावयालागीं । जे लोभिये एकचि जगीं । माझेनि लोभें ।।६२।। जे माझेनि कामें सकाम । जे माझेनि प्रेमें सप्रेम । जे माझिया भुली सभ्रम नेणती लोक ।।६३।। जयांचीं जाणती मजचि शास्त्रें । मी जोडें जयांचेनि मंत्रें । ऐसे जे चेष्टामात्रें । भजले मज ।।६४।। ते मरणाऐलीचकडे । मज मिळोनि गेले फुडे । मग मरणीं आणिकीकडे । जातील केविं ।।६५।। म्हणोनि मद्याजी जे जाहले । ते माझिया सायुज्या आले । जिहीं उपचारमिषें दिधलें । आपणपें मज ।।६६।। पै अर्जुना माझां ठायीं । आपणपेंवीण सौरसु नाहीं । मी उपचारें कवणाही । नाकळें गा ।।६७।। एथ जाणीव करी तोचि नेणे । आथिलेंपण मिरवी तेंचि उणें । आम्ही जाहलों ऐसें जो म्हणे । तो कांहींचि नव्हे ।।६८।। अथवा यज्ञदानादि किरीटी । कां तपें हन जें हुटहुटी । ते तृणा एकासाठीं । न सरे एथ ।।६९।। पाहें पां जाणिवेचेनि बळें । कोण्ही वेदापासूनि असे आगळें । कीं शेषाहूनि तोंडागळें । बोलकें आथी ।।३७०।। तोही आंथरुणातळवटीं दडे । येरु नेति नेति म्हणोनि बहुडे । एथ सनकादिक वेडे- । पिसे जाहले ।।७१।। करितां तापसांची कडसणी । कवणु जवळां ठेविजैल शूळपाणि । तोहि अभिमान सांडूनि पायवणी । माथां वाहे ।।७२।। ना तरी आथिलेंपणें सरिसी । कवणी आहे लक्ष्मीये ऐसी । श्रियेसारिखिया दासी । घरीं जियेतें ।।७३।। तिया खेळतां करिती घरकुलीं । तयां नामें अमरपुरें जरी ठेविलीं । तरी न होती काय बाहुली । इंद्रादिक तयांचीं ।।७४।। तिया नावडोनि जेव्हां मोडती । तेव्हां महेंद्राचे रंक होती । तिया झाडां येउते जयां पाहती । ते कल्पवृक्ष ।।७५।। ऐसे जियेचियां जवळिकां । सामर्थ्य घरींचिया पाइकां । ते लक्ष्मी मुख्यनायका । न मनेंची एथ ।।७६।। मग सर्वस्वें करूनि सेवा । अभिमानु सांडूनि पांडवा । ते पाय धुवावयाचिया दैवा । पात्र जाहली ।।७७।। म्हणोनि थोरपण प-हांचि सांडिजे । व्युत्पत्ती आघवी विसरिजे । जैं जगा धाकुटें होइजे । तैं जवळीक माझी ।।७८।। अगा सहस्रकिरणाचिये दिठी । पुढां चंद्रुही लोपे किरीटी । तेथ खद्योत कां हुटहुटी । आपुलेनि तेजें ।।७९।। तैसें लक्ष्मीयेचें थोरपण न सरे । जेथ शंभूचेंही तप न पुरे । तेथ येर प्राकृत हेंदरें । केविं जाणों लाहें ।।३८०।। यालागीं शरीरसांडोवा कीजे । सकळ गुणांचें लोण उतरिजे । संपत्तिमदु सांडिजे । कुरवंडी करूनी ।।८१।।
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो में भक्त्या प्रयच्छति ।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मन: ।।२६।।
मग नि:सीमभावउल्हासें । मज अर्पावयाचेनि मिसें । फळ एक आवडे तैसें । भलतयाचें हो ।।८२।। भक्तु माझियाकडे दावी । आणि मी दोन्ही हात वोडवीं । मग देंठु न फेडिता सेवीं । आदरेसीं ।।८३।। पैं गा भक्तीचेनि नांवें । फूल एक मज द्यावें । तें लेखे तरी म्या तुरंबावें । परी मुखींचि घाली ।।८४।। हें असो कायसीं फुलें । पानचि एक आवडतें जाहलें । तें साजूकही न हो सुकलें । भलतैंसें ।।८५।। परी सर्वभावें भरलें देखें । आणि भुकेला अमृतें तोखे । तैसें पत्रचि परी तेणें सुखें । आरोगूं लागें ।।८६।। अथवा ऐसेंही एक घडें । जे पालाही परी न जोडे । तरी उदकाचें तंव सांकडें । नव्हेल कीं ।।८७।। तें भलतेथ निमोलें । न जोडितां आहे जोडलें । तेंचि सर्वस्व करूनि अर्पिलें । जेणें मज ।।८८।। तेणें वैकुंठापासोनि विशाळें । मजलागीं केलीं राउळें । कौस्तुभाहूनि निर्मळें । लेणीं दिधलीं ।।८९।। दुधाचीं सेजारें । क्षीराब्धी ऐसीं मनोहरें । मजलागीं अपारें । सृजिलीं तेणें ।।३९०।। कर्पूर चंदन आगरु । ऐसेया सुगंधाचा महामेरु । मज हातीं लाविला दिनकरु । दीपमाळे ।।९१।। गरुडासारिखीं वाहनें । मज सुरतरूंचीं उद्यानें । कामधेनूंचीं गोधनें । अर्पिलीं तेणें ।।९२।। मज अमृताहूनि सुरसें । बोनीं वोगरिलीं बहुवसें । ऐसा भक्तांचेनि उदकलेशें । परितोषें गा ।।९३।। हें सांगावें काय किरीटी । तुम्हींचि देखिलें आपुलिया दिठी । मी सुदामाचिया सोडीं गांठी । पव्हयालागीं ।।९४।। पैं भक्ती एकी मी जाणें । तेथ सानें थोर न म्हणें । आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया ।।९५।। येर पत्र पुष्प फळ । ते भजावया मिस केवळ । वांचूनि आमुचा लाग निष्कळ । भक्तितत्त्व ।।९६।। म्हणोनि अर्जुना अवधारीं । तूं बुद्धि एकी सोपारीं करीं । तरी सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं । न विसंबें मातें ।।९७।।
यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् ।
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ।।२७।।
जे जे कांहीं व्यापार करिसी । कां भोग हन भोगिसी । अथवा यज्ञीं यजिसी नानाविधी ।।९८।। ना तरी पात्र विशेषें दानें । कां सेवकां देसी जीवनें । तपादि साधनें । व्रतें करिसी ।।९९।। ते क्रियाजात आघवें । जे जैसें निपजेल स्वभावें । तें भावना करोनि करावें । माझिया मोहरां ।।४००।। परी सर्वथा आपुलां जीवीं । केलियाचि शंका कांहींचि नुरवीं । ऐसीं धुवोनि कर्में द्यावीं । माझिया हातीं ।।१।।
शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनै: ।
संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ।।२८।।
मग अग्निकुंडीं बीजें घातलीं । तियें अंकुरदशे जेविं मुकलीं । तेविं न फळतीचि मज अर्पिलीं । शुभाशुभें ।।२।। अगा कर्में जैं उरावें । तैं तिहीं सुखदु:खीं फळावें । आणि तयातें भोगावया यावें । देहा एका ।।३।। तें उगाणिलें मज कर्म । तेव्हांचि पुसिलें मरण जन्म । जन्मासवें श्रम । वरचिलही गेले ।।४।। म्हणऊनि अर्जुना यापरी । पाहेचा वेळु नव्हेल भारी । हे संन्यासयुक्ति सोपारी । दिधली तुज ।।५।। या देहाचिया बांदोडीं न पडिजे । सुखदु:खाचिया सागरीं न बुडिजे । सुखें सुखरूपा घडिजे । माझियाचि अंगा ।।६।।
समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रिय: ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ।।२९।।
तो मी पुससी कैसा । तरी जो सर्वभूतीं सदा सरिसा । जेथ आप परु ऐसा । भागु नाहीं ।।७।। जे ऐसिया मातें जाणोनि । अहंकाराचा कुरुठा मोडोनि । जे जिवें कर्में करूनि । भजती मातें ।।८।। ते वर्तत दिसतीं देहीं । परी ते देहीं ना माझांठायीं । आणि मी तयांचां हृदयीं । समग्र असें ।।९।। सविस्तर वटत्व जैसें । बीजकणिकेमाजीं असें । आणि बीजकणु वसे । वटीं जेवीं ।।४१०।। तेविं आम्हां तयां परस्परें । बाहेरी नामाचींचि अंतरें । वांचूनि आंतुवट वस्तुविचारें । मी तेचि ते ।।११।। आतां जायांचें लेणें । जैसें आंगावरी आहाचवाणें । तैसें देह धरणें । उदास तयाचें ।।१२।। परिमळु निघालिया पवनापाठीं । मागें वोस फूल राहे देंठी । तैसें आयुष्याचिये मुठी । केवळ देह ।।१३।। येर अवष्टंभु जो आघवा । तो आरूढोनि मद्भावा । मजचि आंतु पांडवा । पैठा जाहला ।।१४।।
अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्य: सम्यग्व्यवसितो हि स: ।।३०।।
ऐसें भजतेनि प्रेमभावें । जयां शरीरही पाठीं न पवे । तेणें भलतया व्हावें । जातीचिया ।।१५।। आणि आचरण पाहातां सुभटा । तो दुष्कृताचा कीर सेल वांटा । परी जिवित वेंचिलें चोहटां । भक्तीचिया कीं ।।१६।। अगा अंतीचिया मती । साचपण पुढिले गती । म्हणोनि जीवित जेणें भक्ती । दिधलें शेखीं ।।१७।। तो आधीं जरी अनाचारी । तरी सर्वोत्तमुचि अवधारीं । जैसा बुडाला महापुरीं । न मरतु निघाला ।।१८।। तयाचें जीवित ऐलथडिये आलें । म्हणोनि बुडालेंपण जेविं वायां गेलें । तेविं नुरेचि पाप केलें । शेवटलिये भक्ती ।।१९।। यालागीं दुष्कृती ज-ही जाहला । तरी अनुतापतीर्थीं न्हाला । न्हाऊनि मजआंतु आला । सर्वभावें ।।४२०।। तरी आता पवित्र तयाचेंचि कुळ । आभिजात्य तेंचि निर्मळ । जन्मलेया फळ । तयासीच जोडलें ।।२१।। तो सकळही पढिन्नला । तपें तोचि तपिन्नला । अष्टांग अभ्यासिला । योगु तेणें ।।२२।। हें असो बहुत पार्था । तो उतरला कर्में सर्वथा । जयाची अखंड गा आस्था । मजचिलागीं ।।२३।। अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी । भरोनि एकनिष्ठेचिया पेटी । जेणें मजमाजीं किरीटी । निक्षेपिली ।।२४।।
क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति ।
कौन्तेय प्रतिजानीहि न में भक्त: प्रणश्यति ।।३१।।
तो आतां अवसरें मजसारिखा होईल । ऐसाही भाव तूज जाईल । हां गा अमृताआंत राहील । तया मरण कैंचें ।।२५।। पैं सूर्य जो वेळु नुदैजे । तयां वेळा कीं रात्रि म्हणिजे । तेविं माझिये भक्तीविण जें कीजे । तें महापाप नोहे ।।२६।। म्हणोनि तयाचिया चित्ता । माझी जवळिक पंडुसुता । तेव्हांचि तो तत्त्वता । स्वरूप माझें ।।२७।। जैसा दीपें दीपु लाविजे । तेथ आदील कोण हें नोळखिजे । तैसा सर्वस्वें जो मज भजे । तो मी होऊनि ठाके ।।२८।। मग माझी नित्य शांती । तया दशा तेचि कांती । किंबहुना जिती । माझेनि जीवें ।।२९।। एथ पार्था पुढतपुढती । तेंचि तें सांगों किती । जरी मियां चाड तरी भक्ती । न विसंबिजे गा ।।४३०।। अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा । आभिजात्य झणी श्लाघा । व्युत्पत्तीचा वाउगा । सोसु कां वाहावा ।।३१।। कां रूपें वयसा माजा । आथिलेपणें कां गाजा । एक भाव नाहीं माझा । तरी पाल्हाळ तें ।।३२।। कणेंवीण सोपटें । कणसें लागलीं आथी एकदाटें । काय करावें गोमटें । वोस नगर ।।३३।। ना तरी सरोवर आटलें । रानीं दु:खियां दु:खी भेटलें । कां वांझ फुलीं फुललें । झाड जैसें ।।३४।। तैसें सकळ तें वैभव । अथवा कुळ जाति गौरव । जैसें शरीर आहे सावेव । परी जीवचि नाहीं ।।३५।। तैसें माझिये भक्तीविण । जळो तें जियालेंपण । अगा पृथ्वीवरी पाषाण । नसती कार्इं ।।३६।। पैं हिवराची दाट साउली । सज्जनीं जैसी वाळिली । तैसीं पुण्यें डावलूनि गेलीं । अभक्तांतें ।।३७।। निंब निंबोळिया मोडोनि आला । तरी तो काउळियांसीचि सुकाळु जाहला । तैसा भक्तिहीनु वाढिन्नला । दोषांचिलागीं ।।३८।। कां षड्रस खापरीं वाढिले । वाढूनि चोहटां रात्री सांडिले । ते सुणियांचेचि ऐसे झाले । जियापरी ।।३९।। तैसें भक्तिहीनाचें जिणें । जो स्वप्नींहि परी सुकृत नेणे । तेणें संसारदु:खासि आवंतणें । वोगरिलें गा ।।४४०।। म्हणोनि कुळ उत्तम नोहावें । जाती अंत्याहि व्हावें । वरी देहाचेनि नांवें । पशूचेंही लाभों ।।४१।। पाहें पां सावजें हातिरूं धरिलें । तेणें तयां काकुळती मातें स्मरिलें । कीं तयाचें पशुत्त्व वावो जाहलें । पातलिया मातें ।।४२।।
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्यु: पापयोनय: ।
स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ।।३२।।
अगा नांवें घेतां वोखटीं । जे आघवेया अधमांचिये शेवटीं । तिये पापयोनीही किरीटी । जन्मले जे ।।४३।। ते पापयोनि मूढ । मूर्ख ऐसे जे दगड । परी माझां ठायीं दृढ । सर्वभावें ।।४४।। जयांचिये वाचे माझे आलाप । दृष्टी भोगी माझेंचि रूप । जयांचें मन संकल्प । माझाचि वाहे ।।४५।। माझिया कीर्तीविण । जयांचे रिते नाहीं श्रवण । जयां सर्वांगीं भूषण । माझी सेवा ।।४६।। जयांचें ज्ञान विषो नेणें । जाणीव मज एकातें जाणे । जयां ऐसें लाभे तरी जिणें । ए-हवीं मरण ।।४७।। ऐसा आघवाचि परी पांडवा । जिहीं आपुलिया सर्वभावा । जियावयालागीं वोलावा । मीचि केला ।।४८।। ते पापयोनीही होतु कां । ते श्रुताधीतही न होतु कां । परी मजसीं तुकितां तुका । तुटी नाहीं ।।४९।। पाहें पां भक्तीचेनि अथिलेंपणें । दैत्यीं देवां आणिलें उणें । माझें नृसिंहत्व लेणें । जयाचिये महिमें ।।४५०।। तो प्रल्हादु गा मजसाठीं । घेतां बहुतें सदा किरीटी । कां जें मियां द्यावें तें गोष्टी । तयाचिया जोडे ।।५१।। ए-हवीं दैत्यकुळ साचोकारें । परी इंद्रही सरि न लाहे उपरें । म्हणोनि भक्ति गा येथ सरे । जाति अप्रमाण ।।५२।। राजाज्ञेचीं अक्षरें आहाती । तियें चामा एका जया पडती । तया चामासाठीं जोडती । सकळ वस्तु ।।५३।। वांचूनि सोनें रुपें प्रमाण नोहे । एथ राजाज्ञाचि समर्थ आहे । तेंचि चाम एक जैं लाहे । तेणें विकती आघवीं ।।५४।। तैसें उत्तमत्व तैंचि तरे । तैंचि सर्वज्ञता सरे । जैं मनोबुद्धि भरे । माझेनि प्रेमें ।।५५।। म्हणोनि कुळ जाति वर्ण । हें आघवेंचि गा अकारण । एथ अर्जुना माझेंपण । सार्थक एक ।।५६।। तेंचि भलतेणें भावें । मन मज आंतु येतें होआवें । आलें तरी आघवें । मागील वावो ।।५७।। जैसें तंवचि वहाळ वोहळ । जंव न पवती गंगाजळ । मग होऊनि ठाकती केवळ । गंगारूप ।।५८।। कां खैर चंदन काष्ठें । हे विवंचना तंवचि घटे । जंव न घापती एकवटें । अग्नीमाजीं ।।५९। तैसें क्षत्री वैश्य स्त्रिया । कां शूद्र अंत्यादि इया । जाती तंवचि वेगळालिया । जंव न पवती मातें ।।४६०।। मग जाति व्यक्ती पडे बिंदुलें । जेव्हा भाव होती मज मीनले । जैसें लवणकण घातले । सागरामाजीं ।।६१।। तंववरी नदानदींचीं नांवें । तंवचि पूर्वपश्चिमेचे यावे । जंव न येती आघवे । समुद्रामाजीं ।।६२।। हेंचि कवणें एकें मिसें । चित्त माझां ठायीं प्रवेशे । येतुलें हो मग आपैसें । मी होणें असे ।।६३।। अगा वरी फोडावयाचि लागीं । लोहो मिळो कां परिसाचां आंगीं । कां जें मिळतिये प्रसंगीं । सोनेंचि होईल ।।६४।। पाहें पां वालभाचेनि व्याजें । तिया व्रजांगनांचि निजें । मज मीनलिया काय माझें । स्वरूप नव्हतीचि ।।६५।। नातरी भयाचेनि मिसें । मातें न पविजेचि काय कंसें । कीं अखंड वैरवशें । चैद्यादिकीं ।।६६।। अगा सोयरेपणेंचि पांडवा । माझें सायुज्य यादवां । कीं ममत्वें वसुदेवा- । दिकां सकळां ।।६७।। नारदा ध्रुवा अक्रूरा । शुका हन सनत्कुमारा । यां भक्ती मी धनुर्धरा । प्राप्यु जैसा ।।६८।। तैसाचि गोपिकांसि कामें । तया कंसा भयसंभ्रमें । येरां घातकेयां मनोधर्में । शिशुपालादिकां ।।६९।। अगा मी एकुलाणीचें खागें । मज येवों ये भलतेनि मार्गें । भक्तिं कां विषयविरागें । अथवा वैरें ।।४७०।। म्हणोनि पार्था पाहीं । प्रवेशावया माझां ठायीं । उपायांची नाहीं । केणि एथ ।।७१।। आणि भलतिया जाति जन्मावें । मग भजिजे कां विरोधावें । परी भक्त कां वैरिया व्हावें । माझियाचि ।।७२।। अगा कवणें एकें बोलें । माझेपण ज-ही जाहलें । तरी मी होणें आलें । हाता निरुतें ।।७३।। यापरी पापयोनीही अर्जुना । कां वैश्य शूद्र अंगना । मातें भजतां सदना । माझिया येती ।।७४।।
किं पुनर्ब्राह्मणा: पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।
अनित्यमसुखंलोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ।।३३।।
मग वर्णांमाजीं छत्रचामर । स्वर्ग जयांचें अग्रहार । मंत्रविद्येसि माहेर । ब्राह्मण जे ।।७५।। जेथ अखंड वसिजे यागीं । जे वेदांची वज्रांगी । जयांचिये दिठीचां उत्संगीं । मंगळ वाढे ।।७६।। जे पृथ्वीतळींचे देव । जे तपोवतार सावयव । सकळ तीर्थांसि दैव । उदयलें जे ।।७७।। जयांचिये आस्थेचिये वोलें । सत्कर्म पाल्हाळीं गेलें । संकल्पें सत्य जियालें । जयांचेनि ।।७८।। जयांचेनि गा बोलें । अग्नीसि आयुष्य जाहलें । म्हणोनि समुद्रें पाणी आपुलें । दिधलें यांचिया प्रीती ।।७९।। मियां लक्ष्मी डावलोनि केली परौती । फेडोनि कौस्तुभ घेतला हातीं । मग वोढविली वक्षस्थळाची वाखती । चरणरजां ।।४८०।। आझूनि पाउलाची मुद्रा । मी हृदयीं वाहें गा सुभद्रा । जे आपुलिया दैवसमुद्रा । जतनेलागीं ।।८१।। जयांचा कोप सुभटा । काळाग्निरुद्राचा वसौटा । जयांचां प्रसादीं फुकटा । जोडती सिद्धी ।।८२।। ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण । आणि माझां ठायीं अतिनिपुण । आतां मातें पावती ते हें कवण । समर्थणें ।।८३।। पाहें पां चंदनाचेनि अंगानिळें । शिंवतिले निंब होते जे जवळें । तिहीं निर्जिवींही देवांचीं निडळें । बैसणी केली ।।८४।। मग तो चंदनु तेथ न पवे । ऐसें मनीं कैसेनि धरावें । अथवा पातला हें समर्थावें । तेव्हां कायि साच ।।८५।। जेथ निववील ऐसिया आशा । हरें चंद्रमा आधा ऐसा । वाहिजत असे शिरसा । निरंतर ।।८६।। तेथ निवविता आणि सगळा । परिमळें चंद्राहूनि आगळा । तो चंदनु केविं अवलीळा । सर्वांगीं न बैसें ।।८७।। कां रथ्योदकें जियेचिये कासे । लागलिया समुद्र जालीं अनायासें । तियें गंगेसि काय अनारिसें । गत्यंतर असे ।।८८।। म्हणोनि राजर्षी कां ब्राह्मण । जयां गति मति मीचि शरण । तयां त्रिशुद्धी मीचि निर्वाण । स्थितीही मीचि ।।८९।। यालागी शतजर्जरे नावे । रिगोनि केविं निश्चिंत होआवें । कैसेनि उघडिया असावें । शस्त्रवर्षीं ।।४९०।। अंगावरी पडतां पाषाण । न सुवावें केविं वोडण । रोगें दाटलिया आणि उदासपण । वोखदेंसी ।।९१।। जेथ चहूंकडे जळत वणवा । तेथूनि न निगिजे केविं पांडवा । तेविं लोका येऊनिया सोपद्रवा । केविं न भजिजे मातें ।।९२।। अगा मातें न भजावयालागीं । कवण बळ पां आपुलां आंगीं । काइ घरीं कीं भोगीं । निश्चिंती केली ।।९३।। नातरी विद्या कीं वयसा । यां प्राणियांसि हा ऐसा । मज न भजतां भरंवसा । सुखाचा कोण ।।९४।। तरी भोग्यजात जेतुलें । तें एका देहाचिया निकिया लागलें । आणि एथ देह तंव असे पडिलें । काळाचां तोंडीं ।।९५।। बाप दु:खाचें केणें सुटलें । जेथ मरणाचें भरें लोटलें । तिये मृत्युलोकींचिये शेवटिलें । येणें जाहालें हाटवेळे ।।९६।। आतां सुखेंसि जीविता । कैंची ग्राहिकी किजेल पंडुसुता । काय राखोंडी फुंकिता । दीपु लागे ।।९७।। अगा विषाचे कांदे वाटूनि । जो रस घेइजे पिळूनि । तया नाम अमृत ठेऊनि । जैसें अमर होणें ।।९८।। तेविं विषयांचे जें सुख । तें केवळ परमदु:ख । परी काय कीजे मूर्ख । न सेवितां न सरे ।।९९।। कां शीस खांडूनि आपुलें । पायींचां खतीं बांधिलें । तैसें मृत्युलोकीचें भलें । आहे आघवें ।।५००।। म्हणोनि मृत्युलोकी सुखाची कहाणी । ऐकिजेल कवणाचां श्रवणीं । कैंची सुखनिद्रा आंथरुणीं । इंगळांचा ।।१।। जिये लोकींचा चंद्र क्षयरोगी । जेथ उदयो होय अस्तालागीं । दु:ख लेऊनि सुखाची आंगी । सळित जगातें ।।२।। जेथ मंगळाचां अंकुरीं । सवेंचि अमंगळाची पडे पोरी । मृत्यु उदराचां परिवरीं । गर्भु गिंवसी ।।३।। जें नाहीं तयांतें चिंतवी । तंव तेंचि नेइजे गंधर्वीं । गेलियाची कवणें गांवीं । शुद्धी न लभे ।।४।। अगा गिंवसितां आघवा वाटीं । परतलें पाउलचि नाही किरीटी । सैंघ निमालियांचियाचि गोठी । तियें पुराणें जेथिंचीं ।।५।। जेथींचिये अनित्यतेची थोरी । करितया ब्रह्मयाचे आयुष्यवेरी । कैसें नाहीं होणें अवधारीं । निपटूनियां ।।६।। ऐसी लोकींची जिये नांदणुक । तेथ जन्मले आथि जे लोक । तयांचिये निश्चिंतीचें कौतुक । दिसत असे ।।७।। पैं दृष्टादृष्टीांचिये जोडी- । लागीं भांडवल न सुटे कवडी । जेथ सर्वस्वें हानि तेथ कोडी । वेंचिती गा ।।८।। जो बहुवे विषयविलासें गुंफे । तो म्हणती उवायें पडिला सापें । जो अभिलाषभारें दडपे । तयातें सज्ञान म्हणती ।।९।। जयाचें आयुष्य धाकुटें होय । बळ प्रज्ञा जिरोनि जाय । तयाचे नमस्कारिती पाय । वडील म्हणूनि ।।५१०।। जंव जंव बाळ बळिया वाढे । तंव तंव भोजें नाचती कोडें । आयुष्य निमालें आंतुलियेकडे । ते ग्लानीचि नाहीं ।।११।। जन्मलिया दिवसदिवसें । हों लागे काळाचियाचि ऐसें । कीं वाढती करिती उल्हासें । उभविती गुढिया ।।१२।। अगा मर हा बोलु न साहती । आणि मेलिया तरी रडती । परी असतें जात न गणिती । गहिंसपणें ।।१३।। दर्दुर सापें गिळिजतु आहे उभा । कीं तो मासिया वेटाळी जिभा । तैसे प्राणिये कवणा लोभा । वाढविती तृष्णा ।।१४।। अहा कटा हें वोखटें । मृत्युलोकींचें उफराटें । एथ अर्जुना जरी अवचटें । जन्मलासी तूं ।।१५।। तरी झडझडोनि वहिला निघ । इये भक्तीचिये वाटे लाग । जिया पावसी अव्यंग । निजधाम माझें ।।१६।।
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरू ।
मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायण: ।।३४।।
तूं मन हें मीचि करीं । माझां भजनीं प्रेम धरीं । सर्वत्र नमस्कारीं । मज एकातें ।।१७।। माझेनि अनुसंधानें देख । संकल्पु जाळणें नि:शेख । मद्याजी चोख । याचि नांव ।।१८।। ऐसा मियां आथिला होसी । तेथ माझियाचि स्वरूपा पावसी । हें अंत:करणींचें तुजपासीं । बोलिजत असें ।।१९।। अगा आवघिया चोरिया आपुलें । जें सर्वस्व आम्हीं असे ठेविलें । तें पावोनि सुख संचलें । होऊनि ठासी ।।५२०।। ऐसें सांवळेनि परब्रह्में । भक्तकामकल्पद्रुमें । बोलिलें आत्मारामें । संजयो म्हणे ।।२१।। अहो ऐकिजत असे कीं अवधारा । तंव इया बोला निवांत म्हातारा । जैसा म्हैसा नुठी कां पुरा । तैसा उगाचि असे ।।२२।। तेथ संजयें माथा तुकिला । अहा अमृताचा पाऊस वर्षला । कीं हा एथ असतुचि गेला । सेजिया गांवा ।।२३।। त-ही दातारु हा आमुचा । म्हणोनि हें बोलतां मैळेल वाचा । काइ कीजे ययाचा । स्वभावोचि ऐसा ।।२४।। परी बाप भाग्य माझें । जें वृत्तांतु सांगावयाचेनि व्याजें । कैसा रक्षिलों मुनिराजें । श्रीव्यासदेवें ।।२५।। येतुलें हें वाडे सायासें । जंव बोलत असे दृढें मानसें । तंव न धरवेंचि आपुलिया ऐसें । सात्त्विकें केलें ।।२६।। चित्त चाकाटलें आटु घेत । वाचा पांगुळली जेथिंची तेथ । आपादकंचुकित । रोमांच आले ।।२७।। अर्धोन्मीलित डोळे । वर्षताती आनंदजळें । आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें । बाहेरि कांपे ।।२८।। पैं आघवांचि रोममूळीं । आली स्वेदकणिका निर्मळीं । लेइला मोतियांची कडियाळीं । आवडे तैसा ।।२९।। ऐसा महासुखाचेनि अतिरसें । जेथ आटणी होईल जीवदशे । तेथ निरोपिलें व्यासें । तें नेदीच हो ।।५३०।। आणि कृष्णार्जुनाचें बोलणें । घों करी आलें श्रवणें । कीं देहस्मृतीचा तेणें । वापसा केला ।।३१।। तेव्हां नेत्रींचें जळ विसर्जी । सर्वांगींचा स्वेदु परिमार्जीं । तेवींचि अवधारा म्हणे हो जी । धृतराष्ट्रातें ।।३२।। आतां कृष्णवाक्यबीजा निवाडु । आणि संजय सात्त्विकाचा बिवडु । म्हणोनि श्रोतयां होईल सुरवाडु । प्रमेयपिकाचा ।।३३।। अहो अळुमाळ अवधान देयावें । येतुलेनि आनंदाचिया राशीवरी बैसावें । बाप श्रवणेंद्रियां दैवें । घातली माळ ।।३४।। म्हणोनि विभूतींचा ठावो । अर्जुना दावील सिद्धांचा रावो । तो ऐका म्हणे ज्ञानदेवो । निवृत्तीचा ।।५३५।।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीता सूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्याय: ।।९।।
।। श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय नववा समाप्त ।। (श्लोक ३४, ओव्या ५३५)
श्रीभगवानुवाच
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ।।१।।
ना तरी अर्जुना हें बीज । पुढती सांगिजेल तुज । जें हें अंत:करणींचें गुज । जीवाचिये ।।३४।। येणें मानें जीवाचें हियें फोडावें । मग गुज कां पां मज सांगावें । ऐसें कांहीं स्वभावें । कल्पिशी जरी ।।३५।। तरी परियेसीं गा प्राज्ञा । तूं आस्थेचीच संज्ञा । बोलिलिये गोष्टीची अवज्ञा । नेणसी करूं ।।३६।। म्हणोनि गूढपण आपुलें मोडों । वरी न बोलावेही बोलावें घडों । परी आमुचिये जीवींचें पडों । तुझां जिवीं ।।३७।। अगा थानीं कीर दूध गूढ । परी थानासीचि नव्हे कीं गोड । म्हणोनि सरो कां सेवितयाची चाड । जरी अनन्यु मिळे ।।३८।। मुडाहूनि बीज काढिलें । मग निर्वाळलिये भूमी पेरिलें । तरी तें सांडिविखुरी गेलें । म्हणों ये कायी ।।३९।। यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती । जो अनिंदकु अनन्यगती । पैं गा गौप्यही परी तयाप्रती । चावळिजे सुखें ।।४०।। तरी प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं । तूं वांचूनि आणिक नाहीं । म्हणोनि गूज तरी तुझां ठायीं । लपऊं नये ।।४१।। आतां किती नावानावा गुज । म्हणतां कानडें वाटेल तुज । तरी ज्ञान सांगेन सहज । विज्ञानेसीं ।।४२।। परी तेंचि ऐसेनि निवाडें । जैसें भेसळलें खरें कुडें । मग काढिजे फाडोवाडें । पारखूनियां ।।४३।। कां चांचूचेनि सांडसें । खांडिजे पय पाणी राजहंसें । तुज ज्ञान विज्ञान तैसें । वांटूनि देऊं ।।४४।। मग वारयाचिया धारसां । पडिला कोंडा का नुरेचि जैसा । आणि कणांचा आपैसा । राशि जोडे ।।४५।। तैसें जें जाणितलेयासाठीं । संसार संसाराचिये गांठी । लाऊनि बैसवी पाठीं । मोक्षश्रियेचां ।।४६।।
राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् ।
प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ।।२।।
जें जाणणेया आघवेयांचां गांवीं । गुरुत्वाची आचार्य पदवी । जें सकळ गुह्यांचा गोसावी । पवित्रां रावो ।।४७।। आणि धर्माचे निजधाम । तेविंचि उत्तमाचें उत्तम । पैं जया येतां नाहीं काम । जन्मांतराचें ।।४८।। मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे । आणि हृदयीं स्वयंभचि असे । प्रत्यक्ष फावों लागे तैसें । आपैसया ।।४९।। तेवींचि पै गा सुखाचां पाउटीं । चढतां येइजे जयाचिया भेटी । मग भेटल्या कीर मिठी । भोगणेंयाहि पडे ।।५०।। परी भोगाचिया ऐलीकडिलिये मेरे । चित्त उभें ठेलेंचि सुखा भरें । ऐसें सुलभ आणि सोपारें । वरी परब्रह्म ।।५१।। पैं गा आणिकही एक याचें । जें हाता आले तरी न वचे । आणि अनुभवितां कांहीं न वेंचे । वरी विटेहि ना ।।५२।। येथ जरी तूं तार्किका । ऐसी हन घेसी शंका । ना येवढी वस्तु हे लोकां । उरली केविं पां ।।५३।। एकोत्तरेयाचिया वाढी । जे जळतिये आगीं घालिती उडी । ते अनायासें स्वगोडी । सांडिती केविं ।।५४।। तरी पवित्र आणि रम्य । तेविंचि सुखोपायेंचि गम्य । आणि स्वसुख वरी धर्म्य । वरि आपणपां जोडे ।।५५।। ऐसा अवघाचि सुरवाडु आहे । तरी जनाहातीं केवि उरों लाहे । हा शंकेचा ठाव कीर होये । परी न धरावी तुवां ।।५६।।
अश्रद्दधाना: पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप ।
अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ।।३।।
पाहें पां दूध पवित्र आणि गोड । पासीं त्वचेचिया पदरा आड । परी तें अव्हेंरूनि गोचिड । अशुद्ध काय नेघती ।।५७।। कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं । नांदणूक एकेचि घरीं । परी परागु सेविजे भ्रमरीं । जवळिलां चिखलुचि उरे ।।५८।। नातरी निदैवाचां परिवरी । लोह्या रुतलिया आहाति सहस्रवरी । परी तेथ बैसोनि उपवासु करी । कां दरिद्रे जिये ।।५९।। तैसा हृदयामध्यें मी रामु । असतां सर्वसुखाचा आरामु । कीं भ्रांतासी कामु । विषयावरी ।।६०।। बहु मृगजळ देखोनि डोळां । थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा । तोडिला परिसु बांधिला गळां । शुक्तिकालाभें ।।६१।। तैसी अहंममतेचिये लवडसवडीं । मातें न पवतीचि बापुडीं । म्हणोनि जन्ममरणाचिये दुथडीं । डहुळितें ठेलीं ।।६२।। ये-हवीं मी तरी कैसा । मुखाप्रति भानु कां जैसा । कहीं नसे न दिसे ऐसा । वाणीचा नव्हे ।।६३।।
मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना ।
मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थित: ।।४।।
माझेया विस्तारलेंपणाचेनि नांवें । हें जगचि नोहे आघवें । जैसें दूध मुरालें स्वभावें । तरी तेंचि दहीं ।।६४।। कां बीजचि जाहलें तरु । अथवा भांगारचि अळंकारु । तैसा मज एकाचा विस्तारु । तें हें जग ।।६५।। हें अव्यक्तपणें थिजलें । तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें । तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें । त्रैलोक्य जाणें ।।६६।। महदादि देहांतें । इयें अशेषेंही भूतें । परी माझां ठायीं बिंबतें । जैसें जळीं फेण ।।६७।। परी तया फेणाआंतु पाहतां । जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता । नातरी स्वप्नींची अनेकता । चेइलिया नोहिजे ।।६८।। तैसीं भूतें इयें माझां ठायीं । बिंबती तयांमाजीं मी नाहीं । इया उपपत्ती तुज पाहीं । सांगितलिया मागां ।।६९।। म्हणऊनि बोलिलिया बोलाचा अतिसो । न किजे यालागीं हें असो । परी मज आंत पैसो । दिठी तुझी ।।७०।।
न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम् ।
भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावन: ।।५।।
आमुचा प्रकृतीपैलीकडील भावो । जरी कल्पनेवीण लागसी पाहो । तरी मजमाजीं भूतें हेंही वावो । जें मी सर्व म्हणऊनि ।।७१।। ये-हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे । नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे । म्हणोनि अखंडित परी झांवळे । भूतभिन्न ऐसें देखे ।।७२।। तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे । तैं अखंडितचि आहे स्वरूपें । जैसें शंका जातखेंवो लोपे । सापपण माळेचें ।।७३।। ये-हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ । काय घडेयागाडगेयांचे निघती कोंभ । परी ते कुलालमतीचे गर्भ । उमटले कीं ।।७४।। नातरी सागरींचां पाणीं । काय तरंगाचिया आहाती खाणी । ते अवांतर करणी । वारयाची नव्हे ।।७५।। पाहें पां कापसाचां पोटीं । काय कापडाची होती पेटी । तो वेढितयाचिया दिठी । कापड जाहला ।।७६।। जरी सोनें लेणें होऊनि घडे । तरी तयाचें सोनेंपण न मोडे ।। येर अळंकार हे वरचिलीकडे । लेतयाचेनि भावें ।।७७।। सांगें पडिसादाचीं प्रत्युत्तरें । कां आरिसा जें आविष्करें । तें आपलें कीं साचोकारें । तेथेंचि होतें ।।७८।। तैसी इये निर्मळे माझां स्वरूपीं । जो भूतभावना आरोपी । तयासि तयाचां संकल्पीं । भूताभासु असे ।।७९।। तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे । आणि भूताभासु आधींच सरे । मग स्वरूप उरे एकसरें । निखळ माझें ।।८०।। हें असो आंगीं भरलिया भवंडी । जैशा भोंवत दिसती अरडी-दरडी । तैंशी आपुलिया कल्पना अखंडीं । गमती भूतें ।।८१।। तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं । तरी मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं । हे स्वप्नींही परी नाहीं । कल्पावयाजोगें ।।८२।। आतां मी येक भूतांतें धर्ता । अथवा भूतांमाजीं मी असता । या संकल्पसन्निपाता । आंतुलिया बोलिया ।।८३।। म्हणोनि परियेसीं गा प्रियोत्तमा । यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा । जो इया लटकिया भूतग्रामा । भाव्यु सदा ।।८४।। रश्मीचेनि आधारें जैसें । नव्हतेंचि मृगजळ आभासे । माझां ठायीं भूतजात तैसें । आणि मातेंही भावी ।।८५।। मी ये परीचा भूतभावनु । परी सर्व भूतांसि अभिन्नु । जैसी प्रभा आणि भानु । एकचि ते ।।८६।। हा आमुचा ऐश्वर्ययोगु । तुवां देखिला कीं चांगु । आतां सांगे कांहीं येथ लागु । भूतभेदाचा असे ।।८७।। यालागीं मजपासूनि भूतें । आनें नव्हती हें निरुतें । आणि भूतांवेगळिया मातें । कहींच न मनीं हो ।।८८।।
यथाकाशस्थितो नित्यं वायु: सर्वत्रगो महान् ।
तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ।।६।।
पैं गगन जेवढें जैसें । पवनु गगनीं तेवढाचि असे । सहजें हालविलिया वेगळा दिसे । ये-हवीं गगन तेंचि तो ।।८९।। तैसें भूतजात माझां ठायीं । कल्पिजे तरी आभासे कांहीं । निर्विकल्पीं तरी नाहीं । तेथ मीचि मी आघवें ।।९०।। म्हणऊनि नाहीं आणि असे । हें कल्पनेचेनि सौरसें । जे कल्पनालोपें भ्रंशे । आणि कल्पनेसवें होय ।।९१।। तेंचि कल्पितें मुदल जाये । तैं असे नाहीं हें कें आहे । म्हणऊनि पुढती तूं पाहें । हा ऐश्वर्ययोगु ।।९२।। ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं । तूं आपणेयातें कल्लोळु एक करीं । मग जंव पाहासी चराचरीं । तंव तूंचि आहासी ।।९३।। या जाणणेयाचा चेवो । तुज आला ना म्हणती देवो । तरी आतां द्वैत स्वप्न वावो । जालें कीं ना ।।९४।। तरी पुढती जरी विपायें । बुद्धीसि कल्पनेची झोंप ये । तरी अभेदबोधु जाये । जैं स्वप्नीं पडिजे ।।९५।। म्हणोनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्बोधाचेंचि आपणपें घडे । ऐसें वर्म जें आहे फुडें । तें दावों आतां ।।९६।। तरी धनुर्धरा धैर्या । निकें अवधान देर्इं बा धनंजया । पैं सर्व भूतांतें माया । करी हरी गा ।।९७।।
सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् ।
कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ।।७।।
जिये नांव गा प्रकृती । जे द्विविध सांगितली तुजप्रती । एकी अष्टधा भेदव्यक्ती । दुजी जीवरूपा ।।९८।। हा प्रकृतीविखो आघवा । तुवां मागां परिसिलासे पांडवा । म्हणोनि असो काइ सांगावा । पुढत पुढतीं ।।९९।। तरी ये माझिये प्रकृती । महाकल्पाचां अंतीं । सर्व भूतें अव्यक्तीं । ऐक्यासि येती ।।१००।। ग्रीष्माचां अतिरसीं । सबीजें तृणें जैसीं । मागुती भूमीसी । सुलीनें होती ।।१।। कां वार्षिये ढेंढें फिटे । जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे । तेव्हां घनजात आटे । गगनींचे गगनीं ।।२।। नातरी आकाशाचिये खोंपे । वायु निवांतुचि लोपे । कां तरंगता हारपे । जळीं जेवीं ।।३।। अथवा जागिनलिये वेळे । स्वप्न मनींचें मनीं मावळे । तैसें प्राकृत प्रकृतीं मिळे । कल्पक्षयीं ।।४।। मग कल्पादीं पुढती । मीचि सृजीं ऐसी वदंती । तरी इयेविषयीं निरुती । उपपत्ती आईक ।।५।।
प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुन: पुन: ।
भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ।।८।।
तरी हेचि प्रकृती किरीटी । मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं । तेथ तंतूसमवाय पटीं । जेविं विणावणी दिसे ।।६।। मग तिये विणावणीचेनि आधारें । लहाना चौकडिया पटत्व भरे । तैसी पंचात्मकें आकारें । प्रकृतीचि होय ।।७।। जैसें विरजणियाचेनि संगें । दूधचि आटेजों लागे । तैसी प्रकृती अंगा रिगे । सृष्टीपणाचिया ।।८।। बीज जळाची जवळीक लाहे । आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये । तैसें मज करणें आहे । भूतांचें हें ।।९।। अगा नगर हें रायें केलें । या म्हणणया साचपण कीर आलें । परी निरुतें पाहतां काय सिणले । रायाचे हात ।।११०।। आणि मी प्रकृती अधिष्ठीं तें कैसें । जैसा स्वप्नीं जो असे । मग तोचि प्रवेशे । जागृतावस्थे ।।११।। तरी स्वप्नौनि जागृती येतां । काय पाय दुखती पंडुसुता । कीं स्वप्नामाजी असतां । प्रवासु होय ।।१२।। या अघवियाचा अभिप्रावो कायी । जें हें भूतसृष्टीचें कांहीं । मज एकही करणें नाहीं । ऐसाचि अर्थु ।।१३।। जैसी रायें अधिष्ठिली प्रजा । व्यापारें आपुलालिया काजा । तैसा प्रकृतीसंगु माझा । येर करणें तें इयेचें ।।१४।। पाहें पां पूर्णचंद्राचिये भेटी । समुद्र भरतें अपार दाटी । तेथ चंद्रासि काय किरीटी । उपखा पडे ।।१५।। जड परी जवळिका । लोह चळे तरी चळो कां । कवणु शीणु भ्रामका । सन्निधानाचा ।।१६।। किंबहुना यापरी । मी निजप्रकृती अंगिकारीं । आणि भूतसृष्टी एकसरी । प्रसवोंचि लागे ।।१७।। जो हा भूतग्रामु आघवा । असे प्रकृतीअधीन पांडवा । जैसी बीजाचिया वेलपालवा । समर्थ भूमी ।।१८।। नातरी बाळादिकां वयसा । गोसावी देहसंगु जैसा । अथवा घनावळी आकाशा । वार्षिये जेवीं ।।१९।। कां स्वप्नासि कारण निद्रा । तैसी प्रकृती हे नरेंद्रा । या अशेषाहि भूतसमुद्रा । गोसाविणी गा ।।१२०।। स्थावरा आणि जंगमा । स्थूळा अथवा सूक्ष्मा । हे असो भूतग्रामा । प्रकृतीचि मूळ ।।२१।। म्हणोनि भूतें हन सृजावीं । कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं । इयें करणीं न येती आघवीं । आमुचिया अंगा ।।२२।। जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली । ते वाढी चंद्रें नाहीं वाढविली । तेविं मातें पावोनि ठेलीं । दूरी कर्में ।।२३।।
न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ।।९।।
आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु । न शके धरूं सैंधवाचा घाटु । तेविं सकळ कर्मां मीचि शेवटु । तीं काई बांधती मातें ।।२४।। धूम्ररजांची पिंजरी । वाजतिया वायूतें जरी होकारी । कां सूर्यबिंबामाझारीं । अंधोरें रिगे ।।२५।। हें असो पर्वताचिये हृदयींचें । जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचे । तेविं कर्मजात प्रकृतीचें । न लगे मज ।।२६।। ये-हवीं इये प्रकृती विकारीं । एकु मीचि आहे अवधारीं । परी उदासीनाचिया परी । करीं ना करवीं ।।२७।। दीपु ठेविला परिवरीं । कवणातें नियमी ना निवारी । आणि कवण कवणिये व्यापारीं । राहाटे तेंहि नेणें ।।२८।। तो जैसा कां साक्षिभूतु । गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु । तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु । मी भूतीं असें ।।२९।। हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती । काय सांगों बहुतां उपपत्ती । येथ एकवेळां सुभद्रापती । येतुलें जाण पां ।।१३०।।
मयाऽध्यक्षेण प्रकृति: सूयते सचराचरम् ।
हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ।।१०।।
जें लोकचेष्टां समस्तां । जैसा निमित्तमात्र कां सविता । तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता । हेतु मी जाणें ।।३१।। कां जे मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती । होती चराचराचिया संभूती । म्हणोनि मी हेतू हे उपपत्ती । घडे यया ।।३२।। आतां येणें उजिवडें निरुतें । न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें । जें माझां ठायीं भूतें । परी भूतीं मी नसें ।।३३।। अथवा भूतें ना माझां ठायीं । आणि भूतांमाजीं मी नाहीं । या खुणा तूं कहीं । चुकों नको ।।३४।। हें सर्वस्व आमुचें गूढ । परी दाविलें तुज उघड । आतां इंद्रियां देऊनि कवाड । हृदयीं भोगीं ।।३५।। हा दंशु जंव नये हाता । तंव माझें साचाकारेंपण पार्था । न संपडे गा सर्वथा । जेविं भुसीं कणु ।।३६।। ए-हवीं अनुमानाचेनि पैसें । आवडे कीर कळलें ऐसें । परी मृगजळाचेनि वोलांशें । काय भूमी तिमे ।।३७।। जें जाळ जळीं पांगिलें । तेथ चंद्रबिंब दिसें आंतुडलें । परी थडिये काढूनि झाडिलें । तेव्हा बिंब कें सांगें ।।३८।। तैसें बोलवरी वाचाबळें । वायांचि झकविजती प्रतीतीचे डोळे । मग साचोकारें बोधावेळें । आथि ना होइजे ।।३९।।
अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्।
परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ।।११।।
किंबहुना भवा बिहाया । आणि साचें चाड आथि जरी मियां । तरी तुम्ही गा उपपत्ती इया । जतन कीजे ।।१४०।। ये-हवीं वेधली दिठी कवळें । ते चांदिणियातें म्हणे पिवळें । तेविं माझां स्वरूपीं निर्मळें । देखाल दोष ।।४१।। नातरी ज्वरें विटाळलें मुख । तें दुधातें म्हणे कडूविख । तेविं अमानुषा मानुष । मानाल मातें ।।४२।। म्हणऊनि पुढती धनंजया । झणें विसंबसी या अभिप्राया । जे इया स्थूलदृष्टी वायां । जाइजेल गा ।।४३।। पैं स्थूलदृष्टीं देखती मातें । तेंचि न देखणें जाण निरुतें । जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें । अमरा नोहिजे ।।४४।। ए-हवीं स्थूलदृष्टी मूढ । मातें जाणती कीर दृढ । परी तें जाणणेंचि जाणणेया आड । रिगोनि ठाके ।।४५।। जैसा नक्षत्राचिया आभासा- । साठीं घातु जाहला जया हंसा । माजीं रत्नबुद्धिचिया आशा । रिगोनियां ।।४६।। सांगें गंगा या बुद्धि मृगजळ । ठाकोनि आलियाचें कवण फळ । काय सुरतरु म्हणोनि बाबुळ । सेविली करी ।।४७।। हा निळयाचा दुसरा । या बुद्धि हातु घातला विखारा । कां रत्नें म्हणोनि गारा । वेंची जेविं ।।४८।। अथवा निधान हें प्रगटलें । म्हणोनि खदिरांगार खोळे भरिले । कां साउली नेणतां घातलें । कुहा सिंहें ।।४९।। तेविं मी म्हणोनि प्रपंचीं । जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची । तिहीं चंद्रासाठीं जेविं जळींची । प्रतिमा धरिली ।।१५०।। तैसा कृतनिश्चय वायां गेला । जैसा कोण्ही एकु कांजी प्याला । मग परिणाम पाहों लागला । अमृताचा ।।५१।। तैसें स्थूलाकारीं नाशिवंतें । भरंवसा बांधोनि चित्तें । पाहती मज अविनाशातें । तरी कैंचा दिसें ।।५२।। काइ पश्चिमसमुद्राचिया तटा । निघिजत आहे पूर्विलिया वाटा । कां कोंडा कांडितां सुभटा । कणु आतुडे ।।५३।। तैसें विकारलें हें स्थूळ । जाणितलेया मी जाणवतसे केवळ । काई फेण पीतां जळ । सेविलें होय ।।५४।। म्हणोनि मोहिलेनि मनोधर्में । हेंचि मी मानूनि संभ्रमें । मग येथिंचीं जियें जन्मकर्में । तियें मजचि म्हणती ।।५५।। येतुलेनि अनामा नाम । मज अक्रियासि कर्म । विदेहासि देहधर्म । आरोपिती ।।५६।। मज आकारशून्या आकारू । निरुपाधिका उपचारु । मज विधिवर्जिता व्यवहारू । आचारादिक ।।५७।। मज वर्णहीना वर्णु । गुणातीतासि गुणु । मज अचरणा चरणु । अपाणिया पाणि ।।५८।। मज अमेया मान । सर्वगतासी स्थान । जैसें सेजेमाजीं वन । निदेला देखे ।।५९।। तैसें अश्रवणा श्रोत्र । मज अचक्षूसी नेत्र । अगोत्रा गोत्र । अरूपा रूप ।।१६०।। मज अव्यक्तासि व्यक्ती । अनार्तासि आर्ती । स्वयंतृप्ता तृप्ती । भाविती गा ।।६१।। मज अनावरणा प्रावरण । भूषणातीतासि भूषण । मज सकळकारणा कारण । देखती ते ।।६२।। मज सहजातें करिती । स्वयंभातें प्रतिष्ठिती । निरंतरातें अव्हानिती । विसर्जिती गा ।।६३।। मी सर्वदा स्वत:सिद्धु । तो कीं बाळ तरुण वृद्धु । मज एकरूपा संबंधु । जाणती ऐसे ।।६४।। मज अद्वैतासि दुजें । मज अकर्तयासि काजें । मी अभोक्ता कीं भुंजे । ऐसें म्हणती ।।६५।। मज अकुळाचें कुळ वानिती । मज नित्याचेनि निधनें शिणती । मज सर्वांतरातें कल्पिती । अरि मित्र गा ।।६६।। मी स्वानंदाभिरामु । तया मज अनेकां सुखांचा कामु । आघवाचि मी असें समु । कीं म्हणती एकदेशी ।।६७।। मी आत्मा एक चराचरीं । म्हणती एकाचा कैंपक्ष करीं । आणि कोपोनि एकातें मारीं । हेंचि वाढविती ।।६८।। किंबहुना ऐसे समस्त । जे हे मनुष्यधर्म प्राकृत । तयाचि नांव मी ऐसें विपरीत । ज्ञान तयांचें ।।६९।। जंव आकारु एक पुढां देखती । तंव हा देव येणें भावें भजती । मग तोचि विघडलिया टाकिती । नाहीं म्हणोनि ।।१७०।। मातें येणें येणें प्रकारें । जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारें । म्हणऊनि ज्ञानचि ते आंधारे । ज्ञानासि करी ।।७१।।
मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतस:
राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिता: ।।१२।।
यालागीं जन्मलेचि ते मोघ । जैसें वार्षियेवीण मेघ । कां मृगजळाचे तरंग । दुरूनीचि पाहावे ।।७२।। अथवा कोल्हेरीचे असिवार । नातरी वोडंबरीचे अळंकार । कीं गंधर्वनगरीचे आवार । आभासती कां ।।७३।। साबरी वाढिन्नल्या सरळा । वरी फळ ना आंतु पोकळा । कां स्तन झालें गळां । शेळीये जैसें ।।७४।। तैसें मूर्खांचें तया जियालें । आणि धिक् कर्म तयांचें निपजलें । जैसें साबरी फळ आलें । घेपे ना दीजे ।।७५।। मग जें कांहीं ते पढिन्नले । तें मर्कटें नारळ तोडिलें । कां आंधळ्याहातीं पडिलें । मोतीं जैसें ।।७६।। किंबहुना तयांचीं शास्त्रें । जैसीं कुमारी हातीं दिधलीं शस्त्रें । कां अशौच्या मंत्रें । बीजें कथिलीं ।।७७।। तैसें ज्ञानजात तयां । आणि जे कांही आचरलें गा धनंजया । तें आघवेंचि गेलें वाया । जें चित्तहीन ।।७८।। पैं तमोगुणाची राक्षसी । जें सद्बुद्धीतें ग्रासी । विवेकाचा ठावचि पुसी । निशाचरी ।।७९।। तिये प्रकृती वरपडे जाले । म्हणऊनि चिंतेचेनि कपोलें गेले । वरी तामसीयेचिये पडिले । मुखामाजीं ।।१८०।। जेथ आशेचिये लाळे । आंतु हिंसा जीभ लोळे । तेवींचि संतोषाचे चाकळे । अखंड चघळी ।।८१।। जे अनर्थाचे कानवेरी । आवाळुवें चाटीत निघे बाहेरी । जे प्रमादपर्वतींची दरी। सदाचि मातली ।।८२।। जेथ द्वेषाचिया दाढा । खसखसां ज्ञानाचा करिती रगडा । जे अगस्तीगवसणी मूढां । स्थूलबुद्धी ।।८३।। ऐसे आसुरिये प्रकृतीचां तोंडीं । जे झाले गा भूतोंडीं । ते बुडोनि गेले कुंडीं । व्यामोहांचा ।।८४।। एवं तमाचिये पडिले गर्ते । न पविजतीचि विचाराचेनि हातें । हें असो ते गेले जेथें । शुद्धीचि नाहीं ।।८५।। म्हणोनि असोतु इयें वायाणीं । कायसीं मूर्खांचीं बोलणीं । वायां वाढवितां वाणी । शिणेल हन ।।८६।। ऐसें बोलिलें देवें । तेथ जी म्हणितलें पांडवें । आइकें जेथ वाचा विसावें । ते साधुकथा ।।८७।।
महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिता: ।
भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ।।१३।।
तरी जयांचिये चोखटे मानसीं । मी होऊनि असे क्षेत्रसंन्यासी । जया निजेलियांते उपासी । वैराग्य गा ।।८८।। जयांचिया आस्थेचिया सद्भावा आंतु धर्म करी राणिवा । जयांचें मन ओलावा । विवेकासी ।।८९।। जे ज्ञानगंगे नाहाले । पूर्णता जेऊनि धाले । जे शांतीसी झाले । पालव नवे ।।१९०।। जे परिणामा निघाले कोंभ । जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ । जे आनंदसमुद्रीं कुंभ । चुबकळोनि भरिले ।।९१।। जयां भक्तीची येतुली प्राप्ती । जे कैवल्यातें परौतें सर म्हणती । जयांचिये लीलेमाजीं नीति । जियाली दिसे ।।९२।। जे आघवांचि करणीं । लेइले शांतीचीं लेणीं । जयांचें चित्त गवसणी । व्यापका मज ।।९३।। ऐसे जे महानुभाव । जे दैविये प्रकृतीचें दैव । जे जाणोनियां सर्व । स्वरूप माझें ।।९४।। मग वाढतेनि प्रेमें । मातें भजती जे महात्मे । परी दुजेपण मनोधर्में । शिवतलें नाहीं ।।९५।। ऐसें मीच होऊनि पांडवा । करिती माझी सेवा । परी नवलावो तो सांगावा । असे आईक ।।९६।।
सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रता: ।
नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ।।१४।।
तरी कीर्तनाचेनि नटनाचें । नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्तांचे । जें नामचि नाहीं पापाचें । ऐसें केलें ।।९७।। यमदमा अवकळा आणिली । तीर्थें ठायावरूनि उठविलीं । यमलोकींची खुंटिली । राहाटी आघवी ।।९८।। यमु म्हणे काय यमावें । दमु म्हणे कवणातें दमावें । तीर्थंे म्हणती काय खावें । दोष ओखदासि नाहीं ।।९९।। ऐसें माझेनि नामघोषें । नाहीं करिती विश्वाचीं दु:खें । अवघें जगचि महासुखें । दुुमदुमित भरलें ।।२००।। ते पाहांटेवीण पाहावित । अमृतेंविण जीववित । योगेंवीण दावित । कैवल्य डोळां ।।१।। परी राया रंका पाड धरूं । नेणती सानेयां थोरां कडसणी करूं । एकसरें आनंदाचें आवारूं । होत जगा ।।२।। कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावें । तें तिहीं वैकुंठचि केलें आघवें । ऐसे नामघोषगौरवें । धवळलें विश्व ।।३।। तेजें सूर्य तैसे सोज्वळ । परी तोही अस्तवे हें किडाळ । चंद्र संपूर्ण एखादे वेळ । हे सदा पुरते ।।४।। मेघ उदार परी वोसरे । म्हणऊनि उपमेसि न पुरे । हे नि:शंकपणे सपांखरे । पंचानन ।।५।। जयांचे वाचेपुढां भोजें । अखंड नाम नाचत असे माझें । जें जन्मसहस्रीं वोळगीजे । एकवेळ मुखासि यावया ।।६।। तो मी वैकुंठीं नसें । वेळ एक भानुबिंबींही न दिसें । वरी योगियांचींही मानसें । उमरडोनि जाय ।।७।। परी तयांपासीं पांडवा । मी हारपला गिंवसावा । जेथ नामघोषु बरवा । करिती ते माझे ।।८।। कैसे माझां गुणीं धाले । देशकाळातें विसरले । कीर्तनसुखें झाले । आपणपांचि ।।९।। कृष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामाचे निखळ प्रबंध । माजीं आत्मचर्चा विशद । उदंड गाती ।।२१०।। हें बहु असो यापरी । कीर्तित मातें अवधारीं । एक विचरती चराचरीं । पंडुकुमरा ।।११।। मग आणिक ते अर्जुना । साविया बहुवा जतना । पंचप्राणा मना । पाढाऊ घेऊनि ।।१२।। बाहेरी यमनियमांची कांटी लाविली । आंतु वज्रासनाची पौळी पन्नासिली । वरी प्राणायामाचीं मांडिलीं । वाहातीं यंत्रें ।।१३।। तेथ उल्हाटशक्तीचेनि उजिवडें । मन पवनाचेनि सुरवाडें । सतरावियेचें पाणियाडें । बळियाविलें ।।१४।। तेव्हां प्रत्याहारें ख्याती केली । विकारांची संपिलीं बोहलीं । इंद्रियें बांधोनि आणिलीं । हृदयाआंतु ।।१५।। तंव धारणावारू दाटिले । महाभूतांतें एकवटिलें । मग चतुरंग सैन्य निवटिलें । संकल्पाचें ।।१६।। तयावरी जैत रे जैत । म्हणोनि ध्यानाचें निशाण वाजत । दिसे तन्मयाचें झळकत । एकछत्र ।।१७।। पाठीं समाधिश्रियेचा अशेखा । आत्मानुभव राज्यसुखा । पट्टाभिषेकु देखा । समरसें जाहला ।।१८।। ऐसें हें गहन । अर्जुना माझें भजन । आतां ऐकें सांगेन । जे करिती एक ।।१९।। तरी दोन्ही पालववेरीं । जैसा एक तंतू अंबरीं । तैसा मीवांचूनि चराचरीं । जाणतीना ।।२२०।। आदि ब्रह्मा करूनि । शेवटीं मशक धरूनि । माजीं समस्त हें जाणोनि । स्वरूप माझें ।।२१।। मग वाड धाकुटें न म्हणती । सजीव निर्जीव नेणती । देखिलीये वस्तु उजू लुंटिती । मीचि म्हणोनि ।।२२।। आपुलें उत्तमत्व नाठवें । पुढील योग्यायोग्य नेणवें । एकसरें व्यक्तिमात्राचेनि नांवें । नमूंचि आवडे ।।२३।। जैसें उंचीं उदक पडिलें । तें तळवटवरी ये उगेलें । तैसें नमिजे भूतजात देखिलें । ऐसा स्वभावचि तयांचा ।।२४।। कां फळलिया तरूची शाखा । सहजें भूमीसी उतरे देखा । तैसें जीवमात्रां अशेखां । खालावती ते ।।२५।। अखंड अगर्वता होऊनि असती । तयांची विनयो हेचि संपत्ती । जे जयजयमंत्रें अर्पिती । माझांचि ठायीं ।।२६।। नमितां मानाभिमान गळाले । म्हणोनि अवचितें ते मीचि जाहले । ऐसे निरंतर मिसळले । उपासिती ।।२७।। अर्जुना हे गुरुवी भक्ती । सांगितली तुजप्रती । आतां ज्ञानयज्ञें यजिती । ते भक्त आइकें ।।२८।। परी भजन करिती हातवटी । तूं जाणत आहासि किरीटी । जे मागां इया गोष्टी । केलिया आम्हीं ।।२९।। तंव आथि जी अर्जुन म्हणे । तें दैविकिया प्रसादाचें करणें । तरी काय अमृताचें आरोगणें । पुरे म्हणवे ।।२३०।। या बोला अनंतें । लागटा देखिलें तयातें । कीं सुखावलेनि चित्तें । डोलतु असे ।।३१।। म्हणे भलें केलें पार्था । ये-हवीं हा अनवसरू सर्वथा । परी बोलवीतसे आस्था । तुझी मातें ।।३२।। तंव अर्जुन म्हणे हें कायी । चकोरेंवीण चांदिणेंचि नाहीं । जग निवविजे हा तयाचां ठायीं । स्वभावो कीं जी ।।३३।। येरें चकोरें तिये आपुलिये चाडे । चांचू करिती चंद्राकडें । तेविं आम्ही विनवूं तें थोकडें । देवो कृपासिंधु ।।३४।। जी मेघ आपुलिये प्रौढी । जगाची आर्ती दवडी । वांचूनी चातकाची ताहान केवढी । तो वर्षावो पाहुनी ।।३५।। परी चुळा एकाचिया चाडे । जेविं गंगेतेंचि ठाकावें पडें । तेविं आर्त बहु कां थोडें । तरी सांगावें देवा ।।३६।। तेथें देवें म्हणितलें राहें । जो संतोषु आम्हां जाहला आहे । तयावरी स्तुती साहे । ऐसें उरलें नाहीं ।।३७।। पैं परिसतु आहासि निकियापरी । तेंचि वक्तृत्वा व-हाडीक करीं । ऐसें पुरस्करोनि श्रीहरी । आदरिलें बोलों ।।३८।।
ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते ।
एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम् ।।१५।।
तरी ज्ञानयज्ञु तो एवंरूपु । जेथ आदिसंकल्पु हा यूपु । महाभूतें मंडपु । भेदु तो पशु ।।३९।। मग पांचांचे जे विशेष गुण । अथवा इंद्रियें आणि प्राण । हेचि यज्ञोपचारभरण । अज्ञान घृत ।।२४०।। तेथ मनबुद्धीचिया कुंडा -। आंतु ज्ञानाग्नी धडफुडा । साम्य तेचि सुहाडा । वेदि जाणें ।।४१।। सविवेकमतीपाटव । तेचि मंत्रविद्यागौरव । शांति स्रुक्स्रुव । जीव यज्वा ।।४२।। तो प्रतीतीचेनि पात्रें । विवेकमहामंत्रें । ज्ञानाग्निहोत्रें । भेदु नाशी ।।४३।। तेथ अज्ञान सरोनि जाये । आणि यजिता यजन हें ठाये । आत्मसमरसीं न्हायें । अवभृथीं जेव्हां ।।४४।। तेव्हां भूतें विषय करणें । हें वेगळालें कांहीं न म्हणे । आघवें एकचि ऐसें जाणें । आत्मबुद्धि ।।४५।। जैसा चेइला तो अर्जुना । म्हणे स्वप्नींची हे विचित्र सेना । मीचि जाहलों होतों ना । निद्रावशें ।।४६।। आतां सेना ते सेना नव्हे । हें मीच एक आघवें । ऐसें एकत्वें मानवें । विश्व तया ।।४७।। मग तो जीवु हे भाष सरे । आब्रह्म परमात्मबोधें भरे । ऐेसें भजती ज्ञानाध्वरें । एकत्वें येणें ।।४८।। अथवा अनादि हें अनेक । जें अनासारिखें एका एक । आणि नामरूपादिक । तेंही विषम ।।४९।। म्हणोनि विश्व भिन्न । परी न भेदे तयांचें ज्ञान । जैसे अवयव तरी आन आन । परी एकेचि देहींचें ।।२५०।। कां शाखा सानिया थोरा । परी आहाति एकाचिये तरुवरा । बहु रश्मि परी दिनकरा । एकाचे जेविं ।।५१।। तेविं नानाविधा व्यक्ती । आनानें नामें आनानी वृत्ती । ऐसें जाणती भेदलां भूतीं । अभेदा मातें ।।५२।। येणें वेगळालेपणें पांडवा । करिती ज्ञानयज्ञु बरवा । जे न भेदती जाणिवा । जाणते म्हणऊनि ।।५३।। ना तरी जेधवां जिये ठायीं । देखती कां जें जें कांहीं । तें मींवांचूनि नाहीं । ऐसाचि बोधु ।।५४।। पाहें पां बुडबुडा जेउता जाये । तेउतें जळचि एक तया आहे । मग विरे अथवा राहे । त-ही जळाचिमाजीं ।।५५।। कां पवनें परमाणु उचलले । ते पृथ्वीपणा वेगळे नाहीं केले । आणि माघौते जरी पडले । तरी पृथ्वीचिवरी ।।५६।। तैसें भलतेथ भलतेणें भावें । भलतेंही न हो अथवा होआवें । परी तें मी ऐसें आघवें । होऊनि ठेलें ।।५७।। अगा हे जेव्हढी माझी व्याप्ती । तेव्हढीचि तयांची प्रतीती । ऐसे बहुधाकारीं वर्तती । बहुचि होऊनि ।।५८।। हें भानुबिंब आवडे तया । सन्मुख जैसें धनंजया । तैसें ते विश्वा इया । समोर सदां ।।५९।। अगा तयांचिया ज्ञाना । पाठी पोट नाहीं अर्जुना । वायु जैसा गगना । सर्वांगीं असे ।।२६०।। तैसा मी जेतुला आघवा । तेंचि तुक तयांचिया सद्भावा । तरी न करितां पांडवा । भजन जाहलें ।।६१।। ये-हवीं तरी सकळ मीचि आहे । तरी कवणी कें उपासिला नोहें । एथ एके जाणणेनवीण ठाये । अप्राप्तासि ।।६२।। परी तें असो येणें उचितें । ज्ञानयज्ञें यजितसांते । उपासिती मातें । तें सांगितलें ।।६३।। अखंड सकळ हें सकळां मुखीं । सहज अर्पत असे मज एकीं । कीं नेणणें यासाठी मूर्खीं । न पविजेचि मातें ।।६४।।
अहं क्रतुरहं यज्ञ: स्वधाहमहमौषधम् ।
मन्त्रोऽहमहमेवाऽज्यमहमग्निरहं हुतम् ।।१६।।
तोचि जाणिवेचा उदय जरी होये । तरी मुदल वेदु मीचि आहे । आणि तो विधानातें जया विये । तो क्रतुही मीचि ।।६५।। मग तया कर्मापासूनि बरवा । जो सांगोपांगु आघवा । यज्ञु प्रगटे पांडवा । तोही मी गा ।।६६।। स्वाहा मी स्वधा । सोमादि औषधी विविधा । आज्य मी समिधा । मंत्रु मी हवि ।।६७।। होता मी हवन कीजे । तेथ अग्नी तो स्वरूप माझें । आणि हुतक वस्तु जें जें । तेंही मीचि ।।६८।।
पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामह: ।।
वेद्यं पवित्रमोंकार ॠक्साम यजुरेव च ।।१७।।
पैं जयाचेनि अंगसंगे । इये प्रकृतीस्तव अष्टांगें । जन्म पाविजत असे जगे । तो पिता मी गा ।।६९।। अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । तेविं मी चराचरीं । माताही होय ।।२७०।। आणि जाहलें जग जेथ राहे । जेणें जित वाढत आहे । तें मीचि वांचूनि नोहे । आन निरुतें ।।७१।। इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्हीं । उपजलीं जयाचिया अमनमनीं । तो पितामह त्रिभुवनी । विश्वाचा मी ।।७२।। आणि आघवेया जाणणेयाचिया वाटा । जया गांवा येती गा सुभटा । जे वेदांचिया चोहटां । वेद्य जें म्हणिजे ।।७३।। जेथ नाना मतां बुझावणी जाहली । एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली । चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं । जें पवित्र म्हणिजे ।।७४।। पैं ब्रह्मबीजा जाहला अंकुरु । घोषध्वनीनादाकारू । तयांचें गा भुवन जो ॐकारु । तोही मी गा ।।७५।। जया ॐकाराचिये कुशीं । अक्षरें होती अउमकारेंसीं । जियें उपजत वेदेंसीं । उठलीं तिन्हीं ।।७६।। म्हणोनि ऋग्यजु:सामु । हे तीन्ही म्हणे मी आत्मारामु । एवं मीचि कुलक्रमु । शब्दब्रह्माचा ।।७७।।
गतिर्भर्ता प्रभु: साक्षी निवास: शरणं सुहृत् ।
प्रभव: प्रलय: स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ।।१८।।
हें चराचर आघवें । जिये प्रकृतीआंत सांठवें । ते शिणली जेथ विसंवे । ते परम गती मी ।।७८।। आणि जयाचेनि प्रकृती जिये । जेणें अधिष्ठिली विश्व विये । जो येऊनि प्रकृती इये । गुणातें भोगी ।।७९।। तो विश्वश्रियेचा भर्ता । मीचि गा पंडुसुता । मी गोसावी समस्ता । त्रैलोक्याचा ।।२८०।। आकाशें सर्वत्र वसावें । वायूनें नावभरी उगें नसावें । पावकें दाहावें । वर्षावें जळें ।।८१।। पर्वतीं बैसका न संडावी । समुद्रीं रेखा नोलांडावी । पृथ्वीया भूतें वाहावीं । हे आज्ञा माझी ।।८२।। म्यां बोलविल्या वेदु बोले । म्यां चालविल्या सूर्यु चाले । म्या हालविल्या प्राणु हाले । जो जगातें चाळिता ।।८३।। मियांचि नियमिलासांतां । काळु ग्रासितसे भूतां । इयें म्हणियागतें पंडुसुता । सकळें जयाचीं ।।८४।। ऐसा जो समर्थु । तो मी जगाचा नाथु । आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु । तोही मीचि ।।८५।। इहीं नामरूपीं आघवा । जो भरला असे पांडवा । आणि नामरूपांही वोल्हावा । आपणचि जो ।।८६।। जैसें जळाचे कल्लोळ । आणि कल्लोळीं आथी जळ । ऐसेनि वसवीतसे सकळ । तो निवासु मी ।।८७।। जो मज होय अनन्य शरण । त्याचें निवारीं मी जन्ममरण । यालागीं शरणागता शरण्य । मीचि एकु ।।८८।। मीचि एक अनेकपणें । वेगळालेनि प्रकृतिगुणें । जीत जगाचेनि प्राणें । वर्तत असें ।।८९।। जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां । भलतेथ बिंबे सविता । तैसा ब्रह्मादि सर्वां भूतां । सुहृद तो मी ।।२९०।। मीचि गा पांडवा । या त्रिभुवनासि वोलावा । सृष्टिक्षयप्रभवा । मूळ तें मी ।।९१।। बीज शाखांतें प्रसवे । मग तें रुखपण बीजीं सामावें । तैसें संकल्पें होय आघवें । पाठीं संकल्पीं मिळे ।।९२।। ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु । अव्यक्त वासनारूपु । तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु । होय तें मी ।।९३।। इयें नामरूपें लोटती । वर्णव्यक्ती आटती । जातींचे भेद फिटती । जैं आकाश नाहीं ।।९४।। तैं संकल्पुवासनासंस्कार । माघौतें रचावया आकार । जेथ राहोनि असती अमर । तें निधान मी ।।९५।।
तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च ।
अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ।।१९।।
मी सूर्याचेनि वेषें । तपें तैं हें शोषे । पाठीं इंद्र होऊनि वर्षे । तैं पुढती भरे ।।९६।। अग्नि काष्ठे खाये । तें काष्ठचि अग्नि होये । तैसे मरतें मारितें पाहें । स्वरूप माझें ।।९७।। यालागीं मृत्यूचां भागीं जें जें । तेंही पैं रूप माझें । आणि न मरतें तंव सहजें । अविनाश मी ।।९८।। आतां बहु बोलोनि सांगावें । तें एकिहेळां घे पां आघवें । तरी सतासतही जाणावें । मीचि पैं गा ।।९९।। म्हणोनि अर्जुना मी नसें । ऐसा कवणु ठाव असे । परी प्राणियांचें दैव कैसें । जे न देखती मातें ।।३००।। तरंग पाणियेंवीण सुकती । रश्मि वातीवीण न देखती । तैसे मीचि ते मी नव्हती । विस्मो देखें ।।१।। हें आंतबाहेर मियां कोंदलें । जग निखिल माझेंचि वोतिलें । कीं कैसें कर्म तयां आलें । जे मीचि नाहीं म्हणती ।।२।। परी अमृतकुहां पडिजे । कां आपणयांतें कडिये काढिजे । ऐसें आथी काय कीजे । अप्राप्तासी ।।३।। ग्रासा एका अन्नासाठीं । अंधु धांवताहे किरीटी । आडळला चिंतामणि पायें लोटी । आंधळेंपणे ।।४।। तैसें ज्ञान जैं सांडूनि जाये । तैं ऐसी हे दशा आहे । म्हणोनि कीजे तें केलें नोहे । ज्ञानेंविण ।।५।। अंधळेया गरुडाचे पांख आहाती । ते कवणा उपेगा जाती । तैसें सत्कर्माचे उपखे ठाती । ज्ञानेंविण ।।६।।
त्रैविद्या मां सोमपा: पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोक मश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ।।२०।।
देख पां गा किरीटी । आश्रमधर्माचिया राहाटी । विधिमार्गा कसवटी । जे आपणचि होती ।।७।। यजन करितां कौतुकें ।।७।। तिहीं वेदांचा माथा तुके । क्रिया फळेंसि उभी ठाके । पुढां जयां ।।८।। ऐसे दीक्षित जे सोमप । जे आपणचि यज्ञाचें स्वरूप । तिहीं तया पुण्याचेनि नांवें पाप । जोडिले देखें ।।९।। जे श्रुतित्रयातें जाणोनि । शतवरी यज्ञ करूनि । यजिलिया मातें चुकोनि । स्वर्गु वरिती ।।३१०।। जैसें कल्पतरुतळवटीं । बैसोनि झोळिये पाडी गांठी । मग निदैव निघे किरिटी । दैन्यचि करूं ।।११।। तैसे शतक्रतूं यजिलें मातें । कीं ईप्सिताति स्वर्गसुखांतें । आतां पुण्य कीं हें निरुतें । पाप नोहे ।।१२।। म्हणोनि मजवीण पाविजे स्वर्गु । तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु । ज्ञानिये तयातें उपसर्गु । हानि म्हणती ।।१३।। ए-हवीं तरी नरकींचें दु:ख । पावोनि स्वर्गा नाम कीं सुख । वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोष । तें स्वरूप माझें ।।१४।। मज येतां पैं सुभटा । या द्विविधा गा अव्हांटा । स्वर्गु नरकु या वाटा । चोरांचिया ।।१५।। स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येइजे । पापात्मकें पापें नरका जाइजे । मग मातें जेणें पाविजे । तें शुद्ध पुण्य ।।१६।। आणि मजचिमाजीं असतां । जेणें मी दुरी होय पंडुसुता । तें पुण्य ऐसें म्हणतां । जीभ न तुटे काई ।।१७।। परी हें असो आतां प्रस्तुत । ऐकें यापरी ते दीक्षित । यजूनि मातें याचित । स्वर्गभोगु ।।१८।। मग मी न पविजे ऐेसें । जें पापरूप पुण्य असे । तेणें लाधलेनि सौरसें । स्वर्गा येती ।।१९।। जेथ अमरत्व हेंचि सिंहासन । ऐरावतासारिखें वाहन । राजधानी भुवन । अमरावती ।।३२०।। जेथ महासिद्धींचीं भांडारें । अमृताचीं कोठारें । जिये गांवीं खिल्लारें । कामधेनूंचीं ।।२१।। जेथ वोळगे देव पाइका । सैंघ चिंतामणीचिया भूमिका । विनोदवनवाटिका । सुरतरूंचिया ।।२२।। गंधर्वगान गाणीं । जेथ रंभेऐशिया नाचणी । उर्वशी मुख्य विलासिनी । अंतौरिया ।।२३।। मदन वोळगे शेजारें । जेथ चंद्र शिंपे सांबरें । पवना ऐसें म्हणियारें । धांवणें जेथ ।।२४।। पैं बृहस्पती आपण । ऐसे स्वस्तीश्रियेचे ब्राह्मण । ताटियेचे सुरगण । विकार जेथें ।।२५।। लोकपाळरांगेचे । राउत जिये पदींचे । उच्चै:श्रवा खांचे । खोलणिये ।।२६।। हें बहु असो जे ऐसे । भोग इंद्रसुखाहीसरिसे । ते भोगीजती जंव असे । पुण्यलेशु ।।२७।।
ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ।।२१।।
मग तया पुण्याची पाउटी सरे । सवेंचि इंद्रपणाची उटी उतरे । आणि येऊं लागली माघारें । मृत्युलोका ।।२८।। जैसा वेश्याभोगीं कवडा वेंचे । मग दारही चेपूं नये तियेचें । तैसें लाजिरवाणें दीक्षितांचें । काय सांगों ।।२९।। एवं थितिया मातें चुकले । जिही पुण्यें स्वर्ग कामिले । तया अमरपण तें वावो जालें । आतां मृत्युलोकु ।।३३०।। मातेचिया उदरकुहरीं । पचूनि विष्ठेचां दाथरीं । उकडूनि नवमासवरी । जन्मजन्मोनि मरती ।।३१।। अगा स्वप्नीं निधान फावे । परी चेइलिया हारपे आघवें । तैसें स्वर्गसुख जाणावें । वेदज्ञाचें ।।३२।। अर्जुना वेदु ज-ही जाहला । तरी माते नेणतां वायां गेला । कणु सांडूनि उपणिला । कोंडा जैसा ।।३३।। म्हणऊनि मज एकेंविण । हे त्रयीधर्म अकारण । आतां मातें जाणोनि कांहीं नेण । तूं सुखिया होसी ।।३४।।
अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जना: पर्युपासते ।
तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ।।२२।।
पैं सर्वभावेंसी उखितें । जे वोपिले मज चित्तें । जैसा गर्भगोळु उद्यमातें । कोणाही नेणें ।।३५।। तैसा मीवांचूनि कांहीं । आणिक गोमटेंचि नाहीं । मजचि नाम पाहीं । जिणेया ठेविलें ।।३६।। ऐसें अनन्यगतिकें चित्तें । चिंतितसांते माते । जे उपासिती तयांतें । मीचि सेवीं ।।३७।। ते एकवटूनि जिये क्षणीं । अनुसरले गा माझिये वाहणीं । तेव्हांचि तयांची चिंतवणी । मजचि पडली ।।३८।। मग तिहीं जें जें करावें । तें मजचि पडिलें आघवें । जैसी अजातपक्षांचेनि जीवें । पक्षिणी जिये ।।३९।। आपुली तहान भूक नेणे । तान्हया निकें तें माउलीसिचि करणें । तैसे अनुसरले जे मज प्राणें । तयांचेन काइसेनिहि न लजें मी ।।३४०।। तया माझिया सायुज्याची चाड । तरी तेंचि पुरवीं कोड । कां सेवा म्हणती तरी आड । प्रेम सुयें ।।४१।। ऐसा मनीं जो जो धरिती भावो । तो तो पुढां पुढां लागें तयां देवों । आणि दिधलियाचा निर्वाहो । तोही मीचि करीं ।।४२।। हा योगक्षेमु आघवा । तयांचा मजचि पडिला पांडवा । जयांचिया सर्वभावा । आश्रयो मी ।।४३।।
येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विता: ।
तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ।।२३।।
आतां आणिकही संप्रदायें । परी मातें नेणती समवायें । जे अग्निइंद्रसूर्यसोमाये । म्हणऊनि यजिती ।।४४।। तेही कीर मातेंचि होये । कां जें हें आघवें मीचि आहें । परी ते भजती उजरी नव्हे । विषम पडे ।।४५।। पाहें पां शाखा पल्लव वृक्षाचे । हे काय नव्हती एकाचि बीजाचे । परी पाणी घेणें मुळाचें । ते मुळींचि घापे ।।४६।। कां दहाही इंद्रियें आहाती । इयें जरी एकेचि देहींचीं होती । आणि इहीं सेविले विषयो जाती । एकाचि ठाया ।।४७।। तरी करोनि रससोय बरवी । कानीं केविं भरावी । फुलें आणोनि बांधावी । डोळां केविं ।।४८।। तेथ रसु तो मुखेंचि सेवावा । परिमळु तो घ्राणेंचि घ्यावा । तैसा मी तो यजावा । मीचि म्हणोनि ।।४९।। येर मातें नेणोनि भजन । तें वायांचि गा आनेंआन । म्हणोनि कर्माचे डोळे ज्ञान । तें निर्दोष होआवें ।।३५०।।
अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च ।
न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ।।२४।।
ए-हवीं पाहें पां पंडुसुता । या यज्ञोपहारां समस्तां । मीवांचूनि भोक्ता । कवणु आहे ।।५१।। मी सकळां यज्ञांचा आदि । आणि यजना या मीचि अवधि । कीं मातें चुकोनि दुर्बुद्धि । देवा भजले ।।५२।। गंगेचें उदक गंगे जैसें । अर्पिजे देवपितरोद्देशें । माझें मज देती तैसें । परी आनानीं भावीं ।।५३।। म्हणऊनि ते पार्था । मातें न पवतीचि सर्वथा । मग मनीं वाहिली जे आस्था । तेथ आले ।।५४।।
यान्ति देवव्रता देवान्पितृन्यान्ति पितृव्रता: ।
भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ।।२५।।
मनें वाचा करणीं । जयांची भजनें देवांचिया वाहणी । ते शरीर जातिये क्षणीं । देवचि जाले ।।५५।। अथवा पितरांचीं व्रतें । वाहति जयांची चित्तें । जीवित सरलिया तयांतें । पितृत्व वरी ।।५६।। कां क्षुद्र देवतादिभूतें । तियेंचीं जयांची परमदैवतें । जिहीं अभिचारिकीं तयांतें । उपासिलें ।।५७।। तयां देहाची जवनिक फिटली । आणि भूतत्वाची प्राप्ती जाहली । एवं संकल्पवशें फळलीं । कर्में तयां ।।५८।। मग मीचि डोळां देखिला । जिहीं कानीं मीचि ऐकिला । मनीं मी भाविला । वानिला वाचां ।।५९।। सर्वांगी सर्वांठायीं । मीचि नमस्कारिला जिहीं । दानपुण्यादिकें जें कांहीं । तें माझियाचि मोहरां ।।३६०।। जिहीं मातेंचि अध्ययन केलें । जे आंतबाहेरि मियांची धाले । जयांचे जीवित्व जोडलें । मजचिलागीं ।।६१।। जे अहंकारु वाहत आंगीं । आम्ही हरीचे भूषावयालागीं । जे लोभिये एकचि जगीं । माझेनि लोभें ।।६२।। जे माझेनि कामें सकाम । जे माझेनि प्रेमें सप्रेम । जे माझिया भुली सभ्रम नेणती लोक ।।६३।। जयांचीं जाणती मजचि शास्त्रें । मी जोडें जयांचेनि मंत्रें । ऐसे जे चेष्टामात्रें । भजले मज ।।६४।। ते मरणाऐलीचकडे । मज मिळोनि गेले फुडे । मग मरणीं आणिकीकडे । जातील केविं ।।६५।। म्हणोनि मद्याजी जे जाहले । ते माझिया सायुज्या आले । जिहीं उपचारमिषें दिधलें । आपणपें मज ।।६६।। पै अर्जुना माझां ठायीं । आपणपेंवीण सौरसु नाहीं । मी उपचारें कवणाही । नाकळें गा ।।६७।। एथ जाणीव करी तोचि नेणे । आथिलेंपण मिरवी तेंचि उणें । आम्ही जाहलों ऐसें जो म्हणे । तो कांहींचि नव्हे ।।६८।। अथवा यज्ञदानादि किरीटी । कां तपें हन जें हुटहुटी । ते तृणा एकासाठीं । न सरे एथ ।।६९।। पाहें पां जाणिवेचेनि बळें । कोण्ही वेदापासूनि असे आगळें । कीं शेषाहूनि तोंडागळें । बोलकें आथी ।।३७०।। तोही आंथरुणातळवटीं दडे । येरु नेति नेति म्हणोनि बहुडे । एथ सनकादिक वेडे- । पिसे जाहले ।।७१।। करितां तापसांची कडसणी । कवणु जवळां ठेविजैल शूळपाणि । तोहि अभिमान सांडूनि पायवणी । माथां वाहे ।।७२।। ना तरी आथिलेंपणें सरिसी । कवणी आहे लक्ष्मीये ऐसी । श्रियेसारिखिया दासी । घरीं जियेतें ।।७३।। तिया खेळतां करिती घरकुलीं । तयां नामें अमरपुरें जरी ठेविलीं । तरी न होती काय बाहुली । इंद्रादिक तयांचीं ।।७४।। तिया नावडोनि जेव्हां मोडती । तेव्हां महेंद्राचे रंक होती । तिया झाडां येउते जयां पाहती । ते कल्पवृक्ष ।।७५।। ऐसे जियेचियां जवळिकां । सामर्थ्य घरींचिया पाइकां । ते लक्ष्मी मुख्यनायका । न मनेंची एथ ।।७६।। मग सर्वस्वें करूनि सेवा । अभिमानु सांडूनि पांडवा । ते पाय धुवावयाचिया दैवा । पात्र जाहली ।।७७।। म्हणोनि थोरपण प-हांचि सांडिजे । व्युत्पत्ती आघवी विसरिजे । जैं जगा धाकुटें होइजे । तैं जवळीक माझी ।।७८।। अगा सहस्रकिरणाचिये दिठी । पुढां चंद्रुही लोपे किरीटी । तेथ खद्योत कां हुटहुटी । आपुलेनि तेजें ।।७९।। तैसें लक्ष्मीयेचें थोरपण न सरे । जेथ शंभूचेंही तप न पुरे । तेथ येर प्राकृत हेंदरें । केविं जाणों लाहें ।।३८०।। यालागीं शरीरसांडोवा कीजे । सकळ गुणांचें लोण उतरिजे । संपत्तिमदु सांडिजे । कुरवंडी करूनी ।।८१।।
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो में भक्त्या प्रयच्छति ।
तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मन: ।।२६।।
मग नि:सीमभावउल्हासें । मज अर्पावयाचेनि मिसें । फळ एक आवडे तैसें । भलतयाचें हो ।।८२।। भक्तु माझियाकडे दावी । आणि मी दोन्ही हात वोडवीं । मग देंठु न फेडिता सेवीं । आदरेसीं ।।८३।। पैं गा भक्तीचेनि नांवें । फूल एक मज द्यावें । तें लेखे तरी म्या तुरंबावें । परी मुखींचि घाली ।।८४।। हें असो कायसीं फुलें । पानचि एक आवडतें जाहलें । तें साजूकही न हो सुकलें । भलतैंसें ।।८५।। परी सर्वभावें भरलें देखें । आणि भुकेला अमृतें तोखे । तैसें पत्रचि परी तेणें सुखें । आरोगूं लागें ।।८६।। अथवा ऐसेंही एक घडें । जे पालाही परी न जोडे । तरी उदकाचें तंव सांकडें । नव्हेल कीं ।।८७।। तें भलतेथ निमोलें । न जोडितां आहे जोडलें । तेंचि सर्वस्व करूनि अर्पिलें । जेणें मज ।।८८।। तेणें वैकुंठापासोनि विशाळें । मजलागीं केलीं राउळें । कौस्तुभाहूनि निर्मळें । लेणीं दिधलीं ।।८९।। दुधाचीं सेजारें । क्षीराब्धी ऐसीं मनोहरें । मजलागीं अपारें । सृजिलीं तेणें ।।३९०।। कर्पूर चंदन आगरु । ऐसेया सुगंधाचा महामेरु । मज हातीं लाविला दिनकरु । दीपमाळे ।।९१।। गरुडासारिखीं वाहनें । मज सुरतरूंचीं उद्यानें । कामधेनूंचीं गोधनें । अर्पिलीं तेणें ।।९२।। मज अमृताहूनि सुरसें । बोनीं वोगरिलीं बहुवसें । ऐसा भक्तांचेनि उदकलेशें । परितोषें गा ।।९३।। हें सांगावें काय किरीटी । तुम्हींचि देखिलें आपुलिया दिठी । मी सुदामाचिया सोडीं गांठी । पव्हयालागीं ।।९४।। पैं भक्ती एकी मी जाणें । तेथ सानें थोर न म्हणें । आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया ।।९५।। येर पत्र पुष्प फळ । ते भजावया मिस केवळ । वांचूनि आमुचा लाग निष्कळ । भक्तितत्त्व ।।९६।। म्हणोनि अर्जुना अवधारीं । तूं बुद्धि एकी सोपारीं करीं । तरी सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं । न विसंबें मातें ।।९७।।
यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् ।
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ।।२७।।
जे जे कांहीं व्यापार करिसी । कां भोग हन भोगिसी । अथवा यज्ञीं यजिसी नानाविधी ।।९८।। ना तरी पात्र विशेषें दानें । कां सेवकां देसी जीवनें । तपादि साधनें । व्रतें करिसी ।।९९।। ते क्रियाजात आघवें । जे जैसें निपजेल स्वभावें । तें भावना करोनि करावें । माझिया मोहरां ।।४००।। परी सर्वथा आपुलां जीवीं । केलियाचि शंका कांहींचि नुरवीं । ऐसीं धुवोनि कर्में द्यावीं । माझिया हातीं ।।१।।
शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनै: ।
संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ।।२८।।
मग अग्निकुंडीं बीजें घातलीं । तियें अंकुरदशे जेविं मुकलीं । तेविं न फळतीचि मज अर्पिलीं । शुभाशुभें ।।२।। अगा कर्में जैं उरावें । तैं तिहीं सुखदु:खीं फळावें । आणि तयातें भोगावया यावें । देहा एका ।।३।। तें उगाणिलें मज कर्म । तेव्हांचि पुसिलें मरण जन्म । जन्मासवें श्रम । वरचिलही गेले ।।४।। म्हणऊनि अर्जुना यापरी । पाहेचा वेळु नव्हेल भारी । हे संन्यासयुक्ति सोपारी । दिधली तुज ।।५।। या देहाचिया बांदोडीं न पडिजे । सुखदु:खाचिया सागरीं न बुडिजे । सुखें सुखरूपा घडिजे । माझियाचि अंगा ।।६।।
समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रिय: ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ।।२९।।
तो मी पुससी कैसा । तरी जो सर्वभूतीं सदा सरिसा । जेथ आप परु ऐसा । भागु नाहीं ।।७।। जे ऐसिया मातें जाणोनि । अहंकाराचा कुरुठा मोडोनि । जे जिवें कर्में करूनि । भजती मातें ।।८।। ते वर्तत दिसतीं देहीं । परी ते देहीं ना माझांठायीं । आणि मी तयांचां हृदयीं । समग्र असें ।।९।। सविस्तर वटत्व जैसें । बीजकणिकेमाजीं असें । आणि बीजकणु वसे । वटीं जेवीं ।।४१०।। तेविं आम्हां तयां परस्परें । बाहेरी नामाचींचि अंतरें । वांचूनि आंतुवट वस्तुविचारें । मी तेचि ते ।।११।। आतां जायांचें लेणें । जैसें आंगावरी आहाचवाणें । तैसें देह धरणें । उदास तयाचें ।।१२।। परिमळु निघालिया पवनापाठीं । मागें वोस फूल राहे देंठी । तैसें आयुष्याचिये मुठी । केवळ देह ।।१३।। येर अवष्टंभु जो आघवा । तो आरूढोनि मद्भावा । मजचि आंतु पांडवा । पैठा जाहला ।।१४।।
अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् ।
साधुरेव स मन्तव्य: सम्यग्व्यवसितो हि स: ।।३०।।
ऐसें भजतेनि प्रेमभावें । जयां शरीरही पाठीं न पवे । तेणें भलतया व्हावें । जातीचिया ।।१५।। आणि आचरण पाहातां सुभटा । तो दुष्कृताचा कीर सेल वांटा । परी जिवित वेंचिलें चोहटां । भक्तीचिया कीं ।।१६।। अगा अंतीचिया मती । साचपण पुढिले गती । म्हणोनि जीवित जेणें भक्ती । दिधलें शेखीं ।।१७।। तो आधीं जरी अनाचारी । तरी सर्वोत्तमुचि अवधारीं । जैसा बुडाला महापुरीं । न मरतु निघाला ।।१८।। तयाचें जीवित ऐलथडिये आलें । म्हणोनि बुडालेंपण जेविं वायां गेलें । तेविं नुरेचि पाप केलें । शेवटलिये भक्ती ।।१९।। यालागीं दुष्कृती ज-ही जाहला । तरी अनुतापतीर्थीं न्हाला । न्हाऊनि मजआंतु आला । सर्वभावें ।।४२०।। तरी आता पवित्र तयाचेंचि कुळ । आभिजात्य तेंचि निर्मळ । जन्मलेया फळ । तयासीच जोडलें ।।२१।। तो सकळही पढिन्नला । तपें तोचि तपिन्नला । अष्टांग अभ्यासिला । योगु तेणें ।।२२।। हें असो बहुत पार्था । तो उतरला कर्में सर्वथा । जयाची अखंड गा आस्था । मजचिलागीं ।।२३।। अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी । भरोनि एकनिष्ठेचिया पेटी । जेणें मजमाजीं किरीटी । निक्षेपिली ।।२४।।
क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति ।
कौन्तेय प्रतिजानीहि न में भक्त: प्रणश्यति ।।३१।।
तो आतां अवसरें मजसारिखा होईल । ऐसाही भाव तूज जाईल । हां गा अमृताआंत राहील । तया मरण कैंचें ।।२५।। पैं सूर्य जो वेळु नुदैजे । तयां वेळा कीं रात्रि म्हणिजे । तेविं माझिये भक्तीविण जें कीजे । तें महापाप नोहे ।।२६।। म्हणोनि तयाचिया चित्ता । माझी जवळिक पंडुसुता । तेव्हांचि तो तत्त्वता । स्वरूप माझें ।।२७।। जैसा दीपें दीपु लाविजे । तेथ आदील कोण हें नोळखिजे । तैसा सर्वस्वें जो मज भजे । तो मी होऊनि ठाके ।।२८।। मग माझी नित्य शांती । तया दशा तेचि कांती । किंबहुना जिती । माझेनि जीवें ।।२९।। एथ पार्था पुढतपुढती । तेंचि तें सांगों किती । जरी मियां चाड तरी भक्ती । न विसंबिजे गा ।।४३०।। अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा । आभिजात्य झणी श्लाघा । व्युत्पत्तीचा वाउगा । सोसु कां वाहावा ।।३१।। कां रूपें वयसा माजा । आथिलेपणें कां गाजा । एक भाव नाहीं माझा । तरी पाल्हाळ तें ।।३२।। कणेंवीण सोपटें । कणसें लागलीं आथी एकदाटें । काय करावें गोमटें । वोस नगर ।।३३।। ना तरी सरोवर आटलें । रानीं दु:खियां दु:खी भेटलें । कां वांझ फुलीं फुललें । झाड जैसें ।।३४।। तैसें सकळ तें वैभव । अथवा कुळ जाति गौरव । जैसें शरीर आहे सावेव । परी जीवचि नाहीं ।।३५।। तैसें माझिये भक्तीविण । जळो तें जियालेंपण । अगा पृथ्वीवरी पाषाण । नसती कार्इं ।।३६।। पैं हिवराची दाट साउली । सज्जनीं जैसी वाळिली । तैसीं पुण्यें डावलूनि गेलीं । अभक्तांतें ।।३७।। निंब निंबोळिया मोडोनि आला । तरी तो काउळियांसीचि सुकाळु जाहला । तैसा भक्तिहीनु वाढिन्नला । दोषांचिलागीं ।।३८।। कां षड्रस खापरीं वाढिले । वाढूनि चोहटां रात्री सांडिले । ते सुणियांचेचि ऐसे झाले । जियापरी ।।३९।। तैसें भक्तिहीनाचें जिणें । जो स्वप्नींहि परी सुकृत नेणे । तेणें संसारदु:खासि आवंतणें । वोगरिलें गा ।।४४०।। म्हणोनि कुळ उत्तम नोहावें । जाती अंत्याहि व्हावें । वरी देहाचेनि नांवें । पशूचेंही लाभों ।।४१।। पाहें पां सावजें हातिरूं धरिलें । तेणें तयां काकुळती मातें स्मरिलें । कीं तयाचें पशुत्त्व वावो जाहलें । पातलिया मातें ।।४२।।
मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्यु: पापयोनय: ।
स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ।।३२।।
अगा नांवें घेतां वोखटीं । जे आघवेया अधमांचिये शेवटीं । तिये पापयोनीही किरीटी । जन्मले जे ।।४३।। ते पापयोनि मूढ । मूर्ख ऐसे जे दगड । परी माझां ठायीं दृढ । सर्वभावें ।।४४।। जयांचिये वाचे माझे आलाप । दृष्टी भोगी माझेंचि रूप । जयांचें मन संकल्प । माझाचि वाहे ।।४५।। माझिया कीर्तीविण । जयांचे रिते नाहीं श्रवण । जयां सर्वांगीं भूषण । माझी सेवा ।।४६।। जयांचें ज्ञान विषो नेणें । जाणीव मज एकातें जाणे । जयां ऐसें लाभे तरी जिणें । ए-हवीं मरण ।।४७।। ऐसा आघवाचि परी पांडवा । जिहीं आपुलिया सर्वभावा । जियावयालागीं वोलावा । मीचि केला ।।४८।। ते पापयोनीही होतु कां । ते श्रुताधीतही न होतु कां । परी मजसीं तुकितां तुका । तुटी नाहीं ।।४९।। पाहें पां भक्तीचेनि अथिलेंपणें । दैत्यीं देवां आणिलें उणें । माझें नृसिंहत्व लेणें । जयाचिये महिमें ।।४५०।। तो प्रल्हादु गा मजसाठीं । घेतां बहुतें सदा किरीटी । कां जें मियां द्यावें तें गोष्टी । तयाचिया जोडे ।।५१।। ए-हवीं दैत्यकुळ साचोकारें । परी इंद्रही सरि न लाहे उपरें । म्हणोनि भक्ति गा येथ सरे । जाति अप्रमाण ।।५२।। राजाज्ञेचीं अक्षरें आहाती । तियें चामा एका जया पडती । तया चामासाठीं जोडती । सकळ वस्तु ।।५३।। वांचूनि सोनें रुपें प्रमाण नोहे । एथ राजाज्ञाचि समर्थ आहे । तेंचि चाम एक जैं लाहे । तेणें विकती आघवीं ।।५४।। तैसें उत्तमत्व तैंचि तरे । तैंचि सर्वज्ञता सरे । जैं मनोबुद्धि भरे । माझेनि प्रेमें ।।५५।। म्हणोनि कुळ जाति वर्ण । हें आघवेंचि गा अकारण । एथ अर्जुना माझेंपण । सार्थक एक ।।५६।। तेंचि भलतेणें भावें । मन मज आंतु येतें होआवें । आलें तरी आघवें । मागील वावो ।।५७।। जैसें तंवचि वहाळ वोहळ । जंव न पवती गंगाजळ । मग होऊनि ठाकती केवळ । गंगारूप ।।५८।। कां खैर चंदन काष्ठें । हे विवंचना तंवचि घटे । जंव न घापती एकवटें । अग्नीमाजीं ।।५९। तैसें क्षत्री वैश्य स्त्रिया । कां शूद्र अंत्यादि इया । जाती तंवचि वेगळालिया । जंव न पवती मातें ।।४६०।। मग जाति व्यक्ती पडे बिंदुलें । जेव्हा भाव होती मज मीनले । जैसें लवणकण घातले । सागरामाजीं ।।६१।। तंववरी नदानदींचीं नांवें । तंवचि पूर्वपश्चिमेचे यावे । जंव न येती आघवे । समुद्रामाजीं ।।६२।। हेंचि कवणें एकें मिसें । चित्त माझां ठायीं प्रवेशे । येतुलें हो मग आपैसें । मी होणें असे ।।६३।। अगा वरी फोडावयाचि लागीं । लोहो मिळो कां परिसाचां आंगीं । कां जें मिळतिये प्रसंगीं । सोनेंचि होईल ।।६४।। पाहें पां वालभाचेनि व्याजें । तिया व्रजांगनांचि निजें । मज मीनलिया काय माझें । स्वरूप नव्हतीचि ।।६५।। नातरी भयाचेनि मिसें । मातें न पविजेचि काय कंसें । कीं अखंड वैरवशें । चैद्यादिकीं ।।६६।। अगा सोयरेपणेंचि पांडवा । माझें सायुज्य यादवां । कीं ममत्वें वसुदेवा- । दिकां सकळां ।।६७।। नारदा ध्रुवा अक्रूरा । शुका हन सनत्कुमारा । यां भक्ती मी धनुर्धरा । प्राप्यु जैसा ।।६८।। तैसाचि गोपिकांसि कामें । तया कंसा भयसंभ्रमें । येरां घातकेयां मनोधर्में । शिशुपालादिकां ।।६९।। अगा मी एकुलाणीचें खागें । मज येवों ये भलतेनि मार्गें । भक्तिं कां विषयविरागें । अथवा वैरें ।।४७०।। म्हणोनि पार्था पाहीं । प्रवेशावया माझां ठायीं । उपायांची नाहीं । केणि एथ ।।७१।। आणि भलतिया जाति जन्मावें । मग भजिजे कां विरोधावें । परी भक्त कां वैरिया व्हावें । माझियाचि ।।७२।। अगा कवणें एकें बोलें । माझेपण ज-ही जाहलें । तरी मी होणें आलें । हाता निरुतें ।।७३।। यापरी पापयोनीही अर्जुना । कां वैश्य शूद्र अंगना । मातें भजतां सदना । माझिया येती ।।७४।।
किं पुनर्ब्राह्मणा: पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा ।
अनित्यमसुखंलोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ।।३३।।
मग वर्णांमाजीं छत्रचामर । स्वर्ग जयांचें अग्रहार । मंत्रविद्येसि माहेर । ब्राह्मण जे ।।७५।। जेथ अखंड वसिजे यागीं । जे वेदांची वज्रांगी । जयांचिये दिठीचां उत्संगीं । मंगळ वाढे ।।७६।। जे पृथ्वीतळींचे देव । जे तपोवतार सावयव । सकळ तीर्थांसि दैव । उदयलें जे ।।७७।। जयांचिये आस्थेचिये वोलें । सत्कर्म पाल्हाळीं गेलें । संकल्पें सत्य जियालें । जयांचेनि ।।७८।। जयांचेनि गा बोलें । अग्नीसि आयुष्य जाहलें । म्हणोनि समुद्रें पाणी आपुलें । दिधलें यांचिया प्रीती ।।७९।। मियां लक्ष्मी डावलोनि केली परौती । फेडोनि कौस्तुभ घेतला हातीं । मग वोढविली वक्षस्थळाची वाखती । चरणरजां ।।४८०।। आझूनि पाउलाची मुद्रा । मी हृदयीं वाहें गा सुभद्रा । जे आपुलिया दैवसमुद्रा । जतनेलागीं ।।८१।। जयांचा कोप सुभटा । काळाग्निरुद्राचा वसौटा । जयांचां प्रसादीं फुकटा । जोडती सिद्धी ।।८२।। ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण । आणि माझां ठायीं अतिनिपुण । आतां मातें पावती ते हें कवण । समर्थणें ।।८३।। पाहें पां चंदनाचेनि अंगानिळें । शिंवतिले निंब होते जे जवळें । तिहीं निर्जिवींही देवांचीं निडळें । बैसणी केली ।।८४।। मग तो चंदनु तेथ न पवे । ऐसें मनीं कैसेनि धरावें । अथवा पातला हें समर्थावें । तेव्हां कायि साच ।।८५।। जेथ निववील ऐसिया आशा । हरें चंद्रमा आधा ऐसा । वाहिजत असे शिरसा । निरंतर ।।८६।। तेथ निवविता आणि सगळा । परिमळें चंद्राहूनि आगळा । तो चंदनु केविं अवलीळा । सर्वांगीं न बैसें ।।८७।। कां रथ्योदकें जियेचिये कासे । लागलिया समुद्र जालीं अनायासें । तियें गंगेसि काय अनारिसें । गत्यंतर असे ।।८८।। म्हणोनि राजर्षी कां ब्राह्मण । जयां गति मति मीचि शरण । तयां त्रिशुद्धी मीचि निर्वाण । स्थितीही मीचि ।।८९।। यालागी शतजर्जरे नावे । रिगोनि केविं निश्चिंत होआवें । कैसेनि उघडिया असावें । शस्त्रवर्षीं ।।४९०।। अंगावरी पडतां पाषाण । न सुवावें केविं वोडण । रोगें दाटलिया आणि उदासपण । वोखदेंसी ।।९१।। जेथ चहूंकडे जळत वणवा । तेथूनि न निगिजे केविं पांडवा । तेविं लोका येऊनिया सोपद्रवा । केविं न भजिजे मातें ।।९२।। अगा मातें न भजावयालागीं । कवण बळ पां आपुलां आंगीं । काइ घरीं कीं भोगीं । निश्चिंती केली ।।९३।। नातरी विद्या कीं वयसा । यां प्राणियांसि हा ऐसा । मज न भजतां भरंवसा । सुखाचा कोण ।।९४।। तरी भोग्यजात जेतुलें । तें एका देहाचिया निकिया लागलें । आणि एथ देह तंव असे पडिलें । काळाचां तोंडीं ।।९५।। बाप दु:खाचें केणें सुटलें । जेथ मरणाचें भरें लोटलें । तिये मृत्युलोकींचिये शेवटिलें । येणें जाहालें हाटवेळे ।।९६।। आतां सुखेंसि जीविता । कैंची ग्राहिकी किजेल पंडुसुता । काय राखोंडी फुंकिता । दीपु लागे ।।९७।। अगा विषाचे कांदे वाटूनि । जो रस घेइजे पिळूनि । तया नाम अमृत ठेऊनि । जैसें अमर होणें ।।९८।। तेविं विषयांचे जें सुख । तें केवळ परमदु:ख । परी काय कीजे मूर्ख । न सेवितां न सरे ।।९९।। कां शीस खांडूनि आपुलें । पायींचां खतीं बांधिलें । तैसें मृत्युलोकीचें भलें । आहे आघवें ।।५००।। म्हणोनि मृत्युलोकी सुखाची कहाणी । ऐकिजेल कवणाचां श्रवणीं । कैंची सुखनिद्रा आंथरुणीं । इंगळांचा ।।१।। जिये लोकींचा चंद्र क्षयरोगी । जेथ उदयो होय अस्तालागीं । दु:ख लेऊनि सुखाची आंगी । सळित जगातें ।।२।। जेथ मंगळाचां अंकुरीं । सवेंचि अमंगळाची पडे पोरी । मृत्यु उदराचां परिवरीं । गर्भु गिंवसी ।।३।। जें नाहीं तयांतें चिंतवी । तंव तेंचि नेइजे गंधर्वीं । गेलियाची कवणें गांवीं । शुद्धी न लभे ।।४।। अगा गिंवसितां आघवा वाटीं । परतलें पाउलचि नाही किरीटी । सैंघ निमालियांचियाचि गोठी । तियें पुराणें जेथिंचीं ।।५।। जेथींचिये अनित्यतेची थोरी । करितया ब्रह्मयाचे आयुष्यवेरी । कैसें नाहीं होणें अवधारीं । निपटूनियां ।।६।। ऐसी लोकींची जिये नांदणुक । तेथ जन्मले आथि जे लोक । तयांचिये निश्चिंतीचें कौतुक । दिसत असे ।।७।। पैं दृष्टादृष्टीांचिये जोडी- । लागीं भांडवल न सुटे कवडी । जेथ सर्वस्वें हानि तेथ कोडी । वेंचिती गा ।।८।। जो बहुवे विषयविलासें गुंफे । तो म्हणती उवायें पडिला सापें । जो अभिलाषभारें दडपे । तयातें सज्ञान म्हणती ।।९।। जयाचें आयुष्य धाकुटें होय । बळ प्रज्ञा जिरोनि जाय । तयाचे नमस्कारिती पाय । वडील म्हणूनि ।।५१०।। जंव जंव बाळ बळिया वाढे । तंव तंव भोजें नाचती कोडें । आयुष्य निमालें आंतुलियेकडे । ते ग्लानीचि नाहीं ।।११।। जन्मलिया दिवसदिवसें । हों लागे काळाचियाचि ऐसें । कीं वाढती करिती उल्हासें । उभविती गुढिया ।।१२।। अगा मर हा बोलु न साहती । आणि मेलिया तरी रडती । परी असतें जात न गणिती । गहिंसपणें ।।१३।। दर्दुर सापें गिळिजतु आहे उभा । कीं तो मासिया वेटाळी जिभा । तैसे प्राणिये कवणा लोभा । वाढविती तृष्णा ।।१४।। अहा कटा हें वोखटें । मृत्युलोकींचें उफराटें । एथ अर्जुना जरी अवचटें । जन्मलासी तूं ।।१५।। तरी झडझडोनि वहिला निघ । इये भक्तीचिये वाटे लाग । जिया पावसी अव्यंग । निजधाम माझें ।।१६।।
मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरू ।
मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायण: ।।३४।।
तूं मन हें मीचि करीं । माझां भजनीं प्रेम धरीं । सर्वत्र नमस्कारीं । मज एकातें ।।१७।। माझेनि अनुसंधानें देख । संकल्पु जाळणें नि:शेख । मद्याजी चोख । याचि नांव ।।१८।। ऐसा मियां आथिला होसी । तेथ माझियाचि स्वरूपा पावसी । हें अंत:करणींचें तुजपासीं । बोलिजत असें ।।१९।। अगा आवघिया चोरिया आपुलें । जें सर्वस्व आम्हीं असे ठेविलें । तें पावोनि सुख संचलें । होऊनि ठासी ।।५२०।। ऐसें सांवळेनि परब्रह्में । भक्तकामकल्पद्रुमें । बोलिलें आत्मारामें । संजयो म्हणे ।।२१।। अहो ऐकिजत असे कीं अवधारा । तंव इया बोला निवांत म्हातारा । जैसा म्हैसा नुठी कां पुरा । तैसा उगाचि असे ।।२२।। तेथ संजयें माथा तुकिला । अहा अमृताचा पाऊस वर्षला । कीं हा एथ असतुचि गेला । सेजिया गांवा ।।२३।। त-ही दातारु हा आमुचा । म्हणोनि हें बोलतां मैळेल वाचा । काइ कीजे ययाचा । स्वभावोचि ऐसा ।।२४।। परी बाप भाग्य माझें । जें वृत्तांतु सांगावयाचेनि व्याजें । कैसा रक्षिलों मुनिराजें । श्रीव्यासदेवें ।।२५।। येतुलें हें वाडे सायासें । जंव बोलत असे दृढें मानसें । तंव न धरवेंचि आपुलिया ऐसें । सात्त्विकें केलें ।।२६।। चित्त चाकाटलें आटु घेत । वाचा पांगुळली जेथिंची तेथ । आपादकंचुकित । रोमांच आले ।।२७।। अर्धोन्मीलित डोळे । वर्षताती आनंदजळें । आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें । बाहेरि कांपे ।।२८।। पैं आघवांचि रोममूळीं । आली स्वेदकणिका निर्मळीं । लेइला मोतियांची कडियाळीं । आवडे तैसा ।।२९।। ऐसा महासुखाचेनि अतिरसें । जेथ आटणी होईल जीवदशे । तेथ निरोपिलें व्यासें । तें नेदीच हो ।।५३०।। आणि कृष्णार्जुनाचें बोलणें । घों करी आलें श्रवणें । कीं देहस्मृतीचा तेणें । वापसा केला ।।३१।। तेव्हां नेत्रींचें जळ विसर्जी । सर्वांगींचा स्वेदु परिमार्जीं । तेवींचि अवधारा म्हणे हो जी । धृतराष्ट्रातें ।।३२।। आतां कृष्णवाक्यबीजा निवाडु । आणि संजय सात्त्विकाचा बिवडु । म्हणोनि श्रोतयां होईल सुरवाडु । प्रमेयपिकाचा ।।३३।। अहो अळुमाळ अवधान देयावें । येतुलेनि आनंदाचिया राशीवरी बैसावें । बाप श्रवणेंद्रियां दैवें । घातली माळ ।।३४।। म्हणोनि विभूतींचा ठावो । अर्जुना दावील सिद्धांचा रावो । तो ऐका म्हणे ज्ञानदेवो । निवृत्तीचा ।।५३५।।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीता सूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्याय: ।।९।।
।। श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय नववा समाप्त ।। (श्लोक ३४, ओव्या ५३५)
।। पुंडलिक वरदाऽऽ हरी विठ्ठल श्रीऽऽ ज्ञानदेव तुकाऽऽराम ।।
