संपादक : आचार्य विराज शांताराम
जयांचें केलिया स्मरण । सकळ विद्यांचें अधिकरण । तेचि वंदूं श्रीचरण । श्रीगुरूचे ।।१।। जयांचेनि आठवें । शब्दसृष्टी आंगवे । सारस्वत आघवें । जिव्हेसि ये ।।२।। वक्तृत्व गोडपणें । अमृतातें पारु म्हणे । रस होती वोळगणे । अक्षरांसी ।।३।। भावाचें अवतरण । अवतरविती खूण । हाता चढे संपूर्ण । तत्त्वभेदे ।।४।। श्रीगुरूचे पाय । जैं हृदय गिंवसूनि ठाय । तैं येवढें भाग्य होय । उन्मेषासी ।।५।। ते नमस्कारूनि आतां । जो पितामहाचा पिता । लक्ष्मीयेचा भर्ता । ऐसें म्हणे ।।६।।
श्रीभगवानुवाच
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहु: क्षेत्रज्ञ इति तद्विद: ।।१।।
पार्था परिसिजे । देह हें क्षेत्र म्हणिजे । हेंचि जाणे तो बोलिजे । क्षेत्रज्ञु एथें ।।७।।
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ।।२।।
तरी क्षेत्रज्ञु जो एथें । तो मीचि जाण निरुतें । जो सर्वक्षेत्रातें । संगोपोनि असे ।।८।। क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें । जाणणें जें निरुतें । ज्ञान ऐसें तयातें । मानूं आम्हीं ।।९।।
तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारी यतश्च यत् ।
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृृणु ।।३।।
तरी क्षेत्र येणें नांवें । हें शरीर जेणें भावें । म्हणितलें तें आघवें । सांगों आतां ।।१०।। हें क्षेत्र कां म्हणिजे । कैसें कें हें उपजे । कवण कवणीं वाढविजे । विकारा एथ ।।११।। हें औट हात मोटकें । कीं केवढें पां केतुकें । बरड कीं पिके । कोणाचें हें ।।१२।। इत्यादि सर्व । जे जे याचे भाव । ते बोलिजती सावेव । अवधान देर्इं ।।१३।। पैं याचि स्थळाकारणें । श्रुति सदां बोबाणें । तर्कु येणेंचि ठिकाणें । तोंडाळु केला ।।१४।। चाळितां हेंचि बोली । दर्शनें शेवटा आलीं । तेवींचि नाहीं बुझाविलीं । अझुनी द्वंद्वें ।।१५।। शास्त्रांचिये सोयरिके । विचळिजे येणेंचि एकें । याचेनि एकवंकें । जगासि वादु ।।१६।। तोंडेंसी तोंडा न पडे । बोलेंसि बोला न घडे । इया युक्ति बडबडे । त्राय जाहली ।।१७।। नेणों कोणाचें हें स्थळ । परी कैसें अभिलाषाचें बळ । जें घरोघरीं कपाळ । पिटवीत असे ।।१८।। नास्तिका द्यावया तोंड । वेदांचें गाढें बंड । तें देखोनि पाखांड । आनचि वाजें ।।१९।। म्हणे तुम्ही निर्मूळ । लटिकें हे वाग्जाळ । ना म्हणसी तरी पोफळ । घातलें आहे ।।२०।। पाखांडाचे कडे । नागवीं लुंचिती मुंडें । नियोजिलीं वितंडें । ताळासि येती ।।२१।। मृत्युबळाचेनि माजें । हें जाईल वीण काजें । तें देखोनियां व्याजें । निघाले योगी ।।२२।। मृत्यूनि आधाधिले । तिहीं निरंजन सेविलें । यमदमांचे केले । मेळावे पुरे ।।२३।। येणेंचि क्षेत्राभिमानें । राज्य त्यजिलें ईशानें । गुंति जाणोनि स्मशानें । वासु केला ।।२४।। ऐसिया पैजा महेशा । पांघुरणे दाही दिशा । लांचकरु म्हणूनि कोळसा । कामु केला ।।२५।। पैं सत्यलोकनाथा । वदनें आलीं बळार्था । तरी तो सर्वथा । जाणेचि ना ।।२६।।
ॠषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधै: पृथक् ।
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितै:।।४।।
एक म्हणती हें स्थळ । जीवाचेंचि समूळ । मग प्राण हें कूळ । तयाचें एथ ।।२७।। जे प्राणाचां घरीं । अंगें राबते भाऊ चारी । आणि मना ऐसा आवारी । कुळवाडीकरु ।।२८।। तयातें इंद्रियबैलांची पेटी । न म्हणे अवसीं पाहाटीं । विषयक्षेत्रीं आटी । काढी भली ।।२९।। मग विधीची वाफ चुकवी । आणि अन्यायाचे बीं वाफवी । कुकर्माचा करवी । राबु जरी ।।३०।। तरी तयाचिसारिखें । असंभड पाप पिकें । मग जन्मकोटी दु:खें । भोगी जीव ।।३१।। नातरी विधीचिये वाफे ।। सत्क्रिया बीज आरोपे । तरी जन्मशत मापें । सुखचि मविजे ।।३२।। तंव आणिक म्हणती हें नव्हे । हें जिवाचेंचि न म्हणावें । आमुतें पुसा आघवें । शेताचें या ।।३३।। अहो जीवु एथ उखिता । वस्तीकरु वाटे जातां । आणि प्राणु हा बलौता । म्हणोनि जागे ।।३४।। अनादि जे प्रकृति । सांख्य जियेतें गाती । क्षेत्र हे वृत्ति । इयेची जाणैं ।।३५।। आणि इयेतेंचि आघवा । आथी घरमेळावा । म्हणोनि वाहिवा । घरी वाहे ।।३६।। वाहिव्याचिये रहाटी । जे कां मुदल तिघे इये सृष्टी । ते इयेचांचि पोटीं । जाहले गुण ।।३७।। रजोगुण पेरी । तेतुलें सत्त्व सोंकरी । एकले तम करी । संवगणी ।।३८।। रचूनि महत्तत्त्वाचें खळें । मळी एके काळुगेनि पोळें । तेथ अव्यक्ताची मिळे । सांज भली ।।३९।। तंव एकीं मतिवंतीं । या बोलाचिया खंती । म्हणितलें या ज्ञप्ती । अर्वाचीना ।।४०।। हां हो परतत्त्वाआंतु । कें प्रकृतीची मातु । हा क्षेत्रवृत्तांतु । उगे आइका ।।४१।। शून्यसेजसाळिये । सुलीनतेचिये तुळिये । निद्रा केली होती बळियें । संकल्पें येणें ।।४२।। तो अवसांत चेइला । उद्यमीं सदैव भला । म्हणोनि ठेवा झाला । इच्छेसवें ।।४३।। निरालंबींची वाडी । त्रिभुवनायेवढी । हे तयाचिये जोडी । रूपा आली ।।४४।। महाभूतांचें एकवाट । सैरा वेंटाळूनि भाट । भूतग्रामाचें आघाट । चिरिले चारी ।।४५।। यावरी आदी । पांचवटेयाची बांधी । बांधली प्रभेदीं । पंचभूतिकीं ।।४६।। कर्माकर्माचे गुंडे । बांध घातले दोहींकडे । नपुंसकें बरडें । रानें केलीं ।।४७।। तेथ येरझारेलागीं । जन्ममृत्यूची सुरंगी । सुहाविली निलागी । संकल्पें येणें ।।४८।। मग अहंकारासि एकलाधी । करूनि जीवितावधी । वहाविलें बुद्धी । चराचर ।।४९।। यापरी निराळी । वाढे संकल्पाची डाहाळी । म्हणोनि तो मुळीं । प्रपंचा यया ।।५०।। इया मतमुक्तकीं । तेथ पडिघायिले आणिकीं । म्हणती हां हो विवेकी । तरी तुम्ही भले ।।५१।। परतत्त्वाचां गांवीं । संकल्पसेज देखावी । तरी कां पां न मनावी । प्रकृती तयांची ।।५२।। परी हे असो नव्हे । तुम्ही या न लगावें । आतांचि हें आघवें । सांगिजेल ।।५३।। तरी आकाशीं कवणें । केलीं मेघाचीं भरणें । अंतरिक्षी तारागणें । धरी कवण ।।५४।। गगनाचा तडवा । कोणें ओढिला केधवां । वारा हिंडतु असावा । हें कवणाचें मत ।।५५।। रोमां कवण पेरी । कोण समुद्र भरी । पर्जन्याचिया करी। धारा कवण ।।५६।। तैसें क्षेत्र हें स्वभावें । हे वृत्ती कवणाची नव्हे । हें वाहे तया फावे । येरां तुटे ।।५७।। तंव आणिकें एकें । क्षोभें म्हणितलें निकें । तरी भोगिजे एकें । काळें केवीं ।।५८।। हें जाणों मृत्यू रागिटा । सिंहाडयाचा दरकुटा । परी काय वांजटा । पूरिजत असे ।।५९।। तरी याचा मारु । देखताति अनिवारु । परी स्वमतीं भरु । अभिमानियां ।।६०।। महाकल्पापरौती । कव घालूनि अवचितीं । सत्यलोकभद्रजाती । आंगी वाजे ।।६१।। लोकपाळ निच नवे । दिग्गज मेळावे । स्वर्गींचिये आडवे । रिगोनि मोडी ।।६२।। येरें याचेनि अंगवातें । जन्ममृत्यूचिये गर्ते । निर्जीवें होऊनि भ्रमतें । जीवमृगें ।।६३।। न्याहाळा पां केव्हडा । पसरलासे चवडा । जो करूनियां माजिवडा । आकारगजु ।।६४।। म्हणोनि काळाची सत्ता । हा बोलु निरुता । ऐसे वादु पंडुसुता । क्षेत्रालागीं ।।६५।। हे बहु उखिविखी । ऋषीं केली नैमिषीं । पुराणें इयेविषीं । मतपत्रिका ।।६६।। अनुष्टुभादि छंदें । प्रबंधीं जियें विविधें । तें पत्रावलंबन मदें । करिताती अझुनी ।।६७।। वेदींचें बृहत्सामसूत्र । देखणेपणें पवित्र । परी तयाही हें क्षेत्र । नेणवेंचि ।।६८।। आणिक आणिकींही बहुतीं । महाकवीं हेतुमंतीं । ययालागीं मती । वेंचिलिया ।।६९।। परी ऐसें हें एवढें । कीं अमुकेयाचेंचि फुडें । हें कोणाही वरपडे । होयचिना ।।७०।। आतां यावरी जैसें । क्षेत्र हें असे । तुज सांगों तैसें । साद्यंतु गा ।।७१।।
महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचरा: ।।५।।
इच्छा द्वेष: सुखं दु:खं संघातश्चेतना धृति: ।
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ।।६।।
तरी महाभूतपंचकु । आणि अहंकारु एकु । बुद्धि अव्यक्त दशकु । इंद्रियांचा ।।७२।। आणिकही एकु । विषयांचा दशकु । सुख दु:ख द्वेषु । संघात इच्छा ।।७३।। आणि चेतना धृति । एवं क्षेत्रव्यक्ती । सांगितली तुजप्रती । आघवीचि ।।७४।। आतां महाभूतें कवणें । कवण विषयो कैसीं करणें । हें वेगळालेपणें । एकैक सांगों ।।७५।। तरी पृथ्वी आप तेज । वायु व्योम इयें तुज । सांगितलीं बुझ । महाभूतें पांचें ।।७६।। आणि जागतिये दशे । स्वप्न लपालें असे । नातरी अंवसे । चंद्र गूढु ।।७७।। नाना अप्रौढ बाळकीं । तारुण्य राहे थोकीं । कां न फुलतां कळिकीं । आमोदु जैसा ।।७८।। किंबहुना काष्ठीं । वन्हि जेविं किरिटी । तेंविं प्रकृतीचां पोटीं । गोप्यु जो असे ।।७९।। जैसा ज्वरु धातुगतु । अपथ्याचें मिष पाहतु । मग जालिया आंतु । बाहेरी व्यापी ।।८०।। तैसी पांचांही गांठी पडे । जैं देहाकारु उघडे । तैं नाचवी चहूंकडे । तो अहंकारु गा ।।८१।। नवल अहंकाराची गोठी । विशेषें न लगे अज्ञानापाठीं । सज्ञानाचे झोंबे कंठीं । नाना संकटीं नाचवी ।।८२।। आतां बुद्धि जे म्हणिजे । ते ऐशा चिन्हीं जाणिजे । बोलिलें यदुराजें । ते आइकें सांगों ।।८३।। तरी कंदर्पाचेनि बळे । इंद्रिये वृत्तीचेनि मेळें । विभांडूनि येती पाळे । विषयांचे ।।८४।। तो सुखदु:खांचा नागोवा । जेथ उमाणों लागे जीवा । तेथ दोहींसीही बरवा । पाडु जे धरी ।।८५।। हें सुख हें दु:ख । हें पुण्य हे दोष । का हें मैळ हें चोख । ऐसें निवडि ।।८६।। जिये अधमोत्तम सुझे । जिये सानें थोर बुझे । जिया दिठी पारखिजे । विषो जीवें ।।८७।। जे तेजतत्त्वाची आदी । जे सत्त्वगुणाची वृद्धी । जे आत्मया जीवाची संधी । वसवीत असे ।।८८।। अर्जुना ते गा जाण । बुद्धि तूं संपूर्ण । आतां आइके वोळखण । अव्यक्ताची ।।८९।। पैं सांख्याचां सिद्धांतीं । प्रकृती जे महामती । तेचि एथें प्रस्तुतीं । अव्यक्त गा ।।९०।। आणि सांख्ययोगमतें । प्रकृती परिसविली तूंतें । ऐसी दोहीं परी जेथें । विवंचिली ।।९१।। तेथ दुजी जे जीवदशा । तिये नांव वीरेशा । येथ अव्यक्त ऐसा । पर्यावो हा ।।९२।। त-ही पाहालया रजनी । तारा लोपती गगनीं । कां हारपे अस्तमानीं । भूतक्रिया ।।९३।। नातरी देहो गेलिया पाठीं । देहादिक किरीटी । उपाधि लपे पोटीं । कृतकर्माचां ।।९४।। कां बीजमुद्रेआंतु । थोके तरु समस्तु । कां वस्त्रपण तंतु- । दशे राहे ।।९५।। तैसें सांडोनियां स्थूळधर्म । महाभूतें भूतग्राम । लया जाती सूक्ष्म । होऊनि जेथें ।।९६।। अर्जुना तया नांवें । अव्यक्त हें जाणावें । आतां आइके आघवें । इंद्रियभेद ।।९७।। तरी श्रवण नयन । त्वचा घ्राण रसन । इयें जाणें ज्ञान- । करणें पांचे ।।९८।। इये तत्त्वमेळापंकीं । सुखदु:खाची उखिविखी । बुद्धि करिते मुखीं । पांचें इहीं ।।९९।। मग वाचा आणि कर । चरण आणि अधोद्वार । पायू हे प्रकार । पांच आणिक ।।१००।। कर्मेंद्रियें म्हणिपती । तीं इयें जाणिजती । आइकें कैवल्यपती । सांगतसे ।।१।। पैं प्राणाची अंतौरी । क्रियाशक्ति जे शरीरीं । तियेचि रिगिनिगी द्वारीं । पांचें इहीं ।।२।। एवं दाहाही करणें । सांगितलीं देवो म्हणे । परिस आतां फुडेंपणें । मन तें ऐसे ।।३।। जें इंद्रियां आणि बुद्धी । माझारिलिये संधी । रजोगुणाचां खांदीं । तरळत असे ।।४।। नीळिमा अंबरीं । कां मृगतृष्णा लहरी । तैसें वायांचि फरारीं । वावो जाहले ।।५।। आणि शुक्रशोणिताचा सांधा । मिळतां पांचांचा बांधा । वायुतत्त्व दशधा । एकचि जाहलें ।।६।। मग तिहीं दाहीं भागीं । देहधर्माचां खैवंगीं । अधिष्ठिलें आंगीं । आपुलालां ।।७।। तेथ चांचल्य निखळ । एकलें ठेलें निढाळ । म्हणोनि रजाचें बळ । धरिलें तेणें ।।८।। तें बुद्धिसी बाहेरी । अहंकाराचिया उरावरी । ऐसां ठायीं माझारीं । बळियावलें ।।९।। वायां मन हें नांव । ए-हवीं कल्पनाचि सावेव । जयाचेनि संगें जीव- । दशा वस्तु ।।११०।। जें प्रवृत्तीसि मूळ । कामा जयाचें बळ । जें अखंड सुये छळ । अहंकारासी ।।११।। जें इच्छेतें वाढवीं । आशेतें चढवीं । जें पाठी पुरवीं । भयासि गा ।।१२।। द्वैत जेथें उठी । अविद्या जेणें लाठी । जें इंद्रियातें लोटी । विषयांमाजीं ।।१३।। संकल्पें सृष्टी घडीं । सवेंचि विकल्पूनि मोडीं । मनोरथांचिया उतरंडी । उतरी रची ।।१४।। जें भुलीचें कुहर । वायुतत्त्वाचें अंतर । बुद्धीचें द्वार । झांकविलें जेणें ।।१५।। तें गा किरीटी मन । या बोला नाहीं आन । आतां विषयाभिधान- । भेदु आइकें ।।१६।। तरी स्पर्शु आणि शब्दु । रूप रस गंधु । हा विषयो पंचविधु । ज्ञानेंद्रियांचा ।।१७।। इहींचि पांचै द्वारीं । ज्ञानासि धांव बाहेरी । जैसा कां हिरवे चारीं । भांबावे पशु ।।१८।। मग स्वर वर्ण विसर्गु । अथवा स्वीकार त्यागु । संक्रमण उत्सर्गु । विण्मूत्राचा ।।१९।। हे कर्मेंद्रियांचें पांच । विषय गा साच । जे बांधोनियां माच । क्रिया धांवे ।।१२०।। ऐसे हे दाही । विषय इये देहीं । आतां इच्छा तेही । सांगिजैल ।।२१।। तरी भूतलें आठवे । कां बोलें कानु झांकवे । ऐसियावरी चेतवे । जे गा वृत्ती ।।२२।। इंद्रियाविषयांचिये भेटी- । सरसीच वेगें उठी । कामाची बाहुटी । धरूनियां ।।२३।। जियेचेनि उठिलेपणें । मना सैंघ धांवणें । न रिगावें तेथ करणें । तोंडें सुती ।।२४।। जिये वृत्तीचिया आवडी । बुद्धी होय वेडी । विषयां जिया गोडी । ते गा इच्छा ।।२५।। आणि इच्छिलिया सांगडें । इंद्रियां आमिष न जोडे । तेथ जोडे ऐसा जो डावो पडे । तोचि द्वेषु ।।२६।। आतां यावरी सुख । तें एवंविध देख । जेणें एकेंचि अशेष । विसरे जीवु ।।२७।। मना वाचे काये । जे आपुली आण वाये । देहस्मृतीची त्राये । मोडित जें ये ।।२८।। जयाचेनि जालेपणें । पांगुळा होइजे प्राणें । सात्त्विकासी दुणें । वरीही लाभु ।।२९।। कां आघवियाचि इंद्रियवृत्ती । हृदयाचां एकांतीं । थापटुनि सुषुप्ती । आणी जें गा ।।१३०।। किंबहुना सोये । जीव आत्मयाची लाहे । तेथ जें होये । तया नाम सुख ।।३१।। आणि ऐसी हे अवस्था । न जोडतां पार्था । जीजे तेंचि सर्वथा । दु:ख जाणें ।।३२।। तें मनोरथसंगे नव्हे । ए-हवीं सिद्धि गेलेंचि आहे । हे दोनीचि उपाये । सुखदु:खासी ।।३३।। आतां असंगा साक्षिभूता । देहीं चैतन्याची जे सत्ता । तिये नांव पंडुसुता । चेतना येथें ।।३४।। जे नखौनि केशवरी । उभीं जागे शरीरीं । जे तिहीं अवस्थांतरीं । पालटेना ।।३५।। मनबुद्ध्यादि आघवीं । जियेचेनि टवटवी । प्रकृतिवनमाधवी । सदांचि जे ।।३६।। जडाजडीं अंशीं । राहाटे जे सरिसी । ते चेतना गा तुजसीं । लटिकें नाहीं ।।३७।। पैं रावो परिवारु नेणें । आज्ञाचि परचक्र जिणे । कां चंद्राचेनि पूर्णपणें । सिंधु भरती ।।३८।। नाना भ्रामकांचें सन्निधान । लोहो करी सचेतन । कां सूर्यसंगु जन । चेष्टवी गा ।।३९।। अगा मुखमेळेंविण । पिलियाचें पोषण । करी निरीक्षण । कूर्मी जेवीं ।।१४०।। पार्था तियापरी । आत्मसंगती इये शरीरीं । सजीवत्वाचा करी । उपेगु जडा ।।४१।। मग तियेतें चेतना । म्हणिपे पैं अर्जुना । आतां धृतीविवंचना । भेदु आइक ।।४२।। तरी तत्त्वां परस्परें । उघड जाती स्वभाववैरें । नव्हे पृथ्वीतें नीरें । न नाशिजे ।।४३।। नीरातें आटी तेज । तेजा वायूसिं जुंझ । आणि गगन तंव सहज । वायू भक्षी ।।४४।। तेवींचि कोणेही वेळे । आपण कायिसयाही न मिळे । आंत रिगोनि वेगळें । आकाश हें ।।४५।। ऐसीं पांचही भूतें । न साहती एकमेकांतें । कीं तियेंही ऐक्यातें । देहासी येती ।।४६।। द्वंद्वाची उखिविखी । सोडूनि वसती एकीं । एकेकातें पोखी । निजगुणें गा ।।४७।। ऐसें न मिळे तयां साजणें । चळे धैर्यें जेणें । तयां नांव म्हणें । धृती मी गा ।।४८।। आणि जीवेंसीं पांडवा । या छत्तिसांचा मेळावा । तो हा एथ जाणावा । संघातु पैं गा ।।४९।। एवं छत्तीसही भेद । सांगितले तुज विशद । यया येतुलेयातें प्रसिद्ध । क्षेत्र म्हणिजे ।।१५०।। रथांगांचा मेळावा । जेविं रथु म्हणिजे पांडवा । कां अध्योध्र्व अवेवां । नांव देहो ।।५१।। करीतुरंगसमाजें । सेना नाम निफजे । कां वाक्यें म्हणिपती पुंजे । अक्षरांचें ।।५२।। कां जळधरांचा मेळा । वाच्य होय आभाळा । नाना लोकां सकळां । नाम जग ।।५३।। कां स्नेहसूत्रवन्ही । मेळु एके स्थानीं । धरिजे तो जनीं । दीपु होय ।।५४।। तैसीं छत्तीसही इयें तत्त्वें । मिळती जेणें एकत्वें । तेणें समूहपरत्वें । क्षेत्र म्हणिपे ।।५५।। आणि वाहतेनि भौतिकें । पाप पुण्य येथें पिके । म्हणोनि आम्ही कौतुकें । क्षेत्र म्हणों ।।५६।। एकाचेनि मतें । देह म्हणती ययातें । परी असो हें अनंतें । नामें यया ।।५७।। पैं परतत्त्वाअरौतें । आणि स्थावरांता आंतौतें । जें कांहीं होतें जातें । तें क्षेत्रचि हें ।।५८।। परी सुर नर उरगीं । घडत आहे योनिविभागीं । तें गुणकर्मसंगी । पडिलें सातें ।।५९।। हेचि गुणविवंचना । पुढां म्हणिपैल अर्जुना । प्रस्तुत आतां ज्ञाना । रूप दावूं ।।१६०।। क्षेत्र तंव सविस्तर । सांगितलें सविकार । म्हणोनि आतां उदार । ज्ञान आइक ।।६१।। जया ज्ञानालागीं । गगन गिळिताति योगी । स्वर्गाची आडवंगी । उमरडोनी ।।६२।। न करिती सिद्धीची चाड । न धरिती ऋद्धीची भीड । योगा ऐसें दुवाड । हेळसिती ।।६३।। तपोदुर्गें वोलांडित । क्रतुकोटी वोवांडित । उलथूनि सांडित । कर्मवल्ली ।।६४।। नाना भजनमार्गीं । धांवत उघड्या आंगीं । एक रिगताति सुरंगीं । सुषुम्नेचिये ।।६५।। ऐसी जिये ज्ञानीं । मुनीश्वरांसी उतान्ही । वेदतरूचां पानोवानीं । हिंडताती ।।६६।। देईल गुरुसेवा । इया बुद्धी पांडवा । जन्माचा सांडोवा । टाकित जे ।।६७।। जया ज्ञानाची रिगवणी । अविद्ये उणें आणी । जीवा आत्मया बुझावणी । मांडूनि दे ।।६८।। जें इंद्रियांचीं द्वारें आडी । प्रवृत्तीचे पाय मोडी । जें दैन्यचि फेडी । मानसाचें ।।६९।। द्वैताचा दुकाळु पाहे । साम्याचें सुयाणें होये । जया ज्ञानाची सोये । ऐसें करी ।।१७०।। मदाचा ठावोचि पुसी । जें महामोहातें ग्रासी । नेदी आपपरु ऐसी । भाष उरों ।।७१।। जें संसारातें उन्मूळी । संकल्पपंकु पाखाळी । अनावरांते वेंटाळी । ज्ञेयातें जें ।।७२।। जयाचेनि उजाळें । उघडती बुद्धीचे डोळे । जीवु दोंदावरी लोळे । आनंदाचिया ।।७३।। ऐसें जें ज्ञान । पवित्रैकनिधान । जेथ विटाळलें मन । चोख कीजे ।।७४।। आत्मया जीवबुद्धी । जे लागली होती क्षयव्याधी । तें जयाचिया सन्निधी । निरुजा करी ।।७५।। तें अनिरूप की निरुपिजे । ऐकतां बुद्धी आणीजे । वांचूनि डोळां देखिजे । ऐसें नाहीं ।।७६।। मग तेंचि इये शरीरीं । जैं आपुला प्रभावो करी । तैं इंद्रियांचां व्यापारीं । डोळांहि दिसे ।।७७।। पैं वसंताचें रिगवणें । झाडांचेनि साजेपणें । जाणिजे तेविं करणें । सांगती ज्ञान ।।७८।। अगा वृक्षासि पाताळीं । जळ सांपडें मूळीं । तें शाखांचिये बाहाळीं । बाहेर दिसे ।।७९।। कां भूमीचें मार्दव । सांगें कोंभाची लवलव । नाना आचार गौरव । सुकुलीनाचे ।।१८०।। अथवा संभ्रमाचिया आयती । स्नेहो जैसा ये व्यक्ती । कां दर्शनाचिये प्रशस्तीं । पुण्यपुरुष ।।८१।। नातरी केळी कापूर जाहला । जेंवि परिमळें जाणों आला । कां भिंगारीं दीपु ठेविला । बाहेरि फांके ।।८२।। तैसें हृदयींचेनि ज्ञानें । जियें देहीं उमटती चिन्हें । तियें सांगों आतां अवधानें । चांगें आईक ।।८३।।
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रह: ।।७।।
तरी कवणेही विषयींचें । साम्य होणें न रुचे । संभावितपणाचें । वोझें जया ।।८४।। आथिलेचि गुण वानितां । मान्यपणें मानितां । योग्यतेचें येतां । रूप आंगा ।।८५।। तैं गजबजों लागे कैसा । व्याधें रुंधला मृगु जैसा । कां बाहीं तरतां वळसा । दाटला जेवीं ।।८६।। पार्था तेणें पाडें । सन्मानें जो सांकडे । गरिमेतें आंगाकडे । येवोंचि नेदी ।।८७।। पूज्यता डोळां न देखावी । स्वकीर्ति कानीं नायकावी । हा अमुका ऐसी नोहावी । सेचि लोकां ।।८८।। तेथ सत्काराची गोठी । कें आदरा देईल भेटी । मरणेंसीं साटी । नमस्कारितां ।।८९।। वाचस्पतीचेनि पाडें । सर्वज्ञता तरी जोडे । परी वेडिवेमाजीं दडे । महिमे भेणें ।।१९०।। चातुर्य लपवी । महत्त्व हारवी । पिसेंपण मिरवी । आवडोनी ।।९१।। लौकिकाचा उद्वेगु । शास्त्रांवरी उबगु । उगेपणीं चांगु । आथी भरु ।।९२।। जगें अवज्ञाचि करावी । संबंधीं सोयचि न धरावी । ऐसी ऐसी जीवीं । चाड बहु ।।९३।। तळौटेपण बाणे । आंगीं हिणावो खेवणें । तें तेंचि करणें । बहुतकरूनि ।।९४।। हा जीतु ना नोहे । लोक कल्पी येणें भावें । तैसें जिणें होआवें । ऐसी आशा ।।९५।। पैं चालतु कां नोहे । कीं वारेनि जातु आहे । जना ऐसा भ्रमु जाये । तैसें होइजे ।।९६।। माझें असतेंपण लोपों । नांवरूप हारपों । मज झणें वासिपों । भूतजात ।।९७।। ऐसी जयाची नवसियें । जो नित्य एकांता जातु जाये । नांवेंचि जो जिये । विजनाचेनी ।।९८।। वायू आणि तया पडे । गगनेसी बोलों आवडे । जीवें प्राणें झाडें । पढियंतीं जया ।।९९।। किंबहुना ऐसीं । चिन्हें जया देखसी । जाण तया ज्ञानेसीं । सेज जाहली ।।२००।। पैं अमानित्य पुरुषीं । तें जाणावें इहीं मिषीं । आतां अदंभाचिया वोळखीसी । सौरसु देवों ।।१।। तरी अदंभित्व ऐसें । लोभियाचें मन जैसें । जीवु जावो परी नुमसे । ठेविला ठावो ।।२।। तयापरी किरीटी । पडिलाही प्राणसंकटीं । परी सुकृत न प्रकटी । आंगें बोलें ।।३।। खडाणे आला पान्हा । पळवी जेवीं अर्जुना । कां राहे पण्यांगना । वडीलपण ।।४।। आढ्यु आतुडे आडवी । मग आढ्यता हारवी । नातरी कुळवधू लपवी । अवेवांतें ।।५।। नाना कृषीवळु आपलें । पांघुरवी पेरिलें । तैसें झांकी निपजलें । दानपुण्य ।।६।। वरिवरी देह न पुजी । लोकांतें न रंजी । स्वधर्मु वाग्ध्वजीं । बांधों नेणें ।।७।। परोपकारुन बोले । न मिरवी अभ्यासिलें । न शके विकूं जोडलें । स्फीतीसाठीं ।।८।। अंग भोगांकडे । पाहातां कृपणु आवडे । ये-हवीं धर्माविषयीं थोडें । बहू न म्हणे ।।९।। घरी दिसे सांकड । देहींची आयती रोड । परी दानीं जया होड । सुरतरूसीं ।।२०१।। किंबहुना स्वधर्मीं थोरु । अवसरीं उदारु । आत्मचर्चे चतुरु । ए-हवीं वेडा ।।११।। केळींचें दळवाडें । हळु पोकळ आवडे । परी फळोनियां गाढें । रसाळ जैसें ।।१२।। कां मेघाचें आंग झील । दिसे वारेनि जैसें जाईल । परी वर्षती नवल । घनवट ते ।।१३।। तैसा जो पूर्णपणीं । पाहतां धाती आयणी । ये-हवीं तरी वाणी । तोचि ठावो ।।१४।। हें असो या चिन्हांचा । नटनाचु ठायी जयाचां । जाण ज्ञान तयाचिया । हाता चढलें ।।१५।। पैं गा अदंभपण । म्हणितलें तें हें जाण । आतां आईक खुण । अहिंसेची ।।१६।। तरी अहिंसा बहुतीं परी । बोलिली असे अवधारीं । आपुलालां मतांतरीं । निरूपितां ।।१७।। परी ते ऐसी देखा । जैशा खांडूनियां शाखा । मग तयाचिया बुडुखा । कुंप कीजे ।।१८।। कां बाहू तोडोनि विकिजे । मग भुकेची पीडा राखिजे । नाना देऊळ मोडूनि कीजे । पौळि देवा ।।१९।। तैसी हिंसाचि करूनि अहिंसा । निफजविजे हा ऐसा । पैं पूर्वमीमांसा । निर्णो केला ।।२२०।। जे अवृष्टीचेनि उपद्रवें । गादलें विश्व आघवें । म्हणोनि पर्जन्येष्टी करावे । नाना याग ।।२१।। तंव तिये इष्टीचां बुडीं । पशुहिंसा रोकडी । मग अहिंसेची थडी । कैंची दिसे ।।२२।। पेरिजे नुसधी हिंसा । तेथ उगवेल काय अहिंसा । परी नवल बापा धिंवसा । या याज्ञिकांचा ।।२३।। आणि आयुर्वेदुही आघवा । याचि मोहोरा पांडवा । जे जीवाकारणें करावा । जीवघातु ।।२४।। नाना रोगीं अहाळलीं । लोळती भूतें देखिलीं । ते हिंसा निवारावया केली । चिकित्सा कां ।।२५।। तंव ते चिकित्से पहिलें । एकाचे कंद खणविले । एका उपडविलें । समूळीं सपत्रीं ।।२६।। एकें आड मोडविलीं । अजंगमाची खाल काढविली । एकें गर्भी उकडविलीं । पुटामाजीं ।।२७।। अजातशत्रू तरुवरां । सर्वांगीं देवविलिया शिरा । ऐसे जीव घेऊनि धनुर्धरा । कोरडे केले ।।२९।। आणि जंगमाही हात । लाऊनि काढिले पित्त । मग राखिले शिणत । आणिक जीव ।।२९।। अहो वसतीं धवळारें । मोडूनि केली देऊळ देव्हारे । नागऊनि वेव्हारे । गवादी घातली ।।२३०।। मस्तक पांघुरविलें । तंव तळवटीं उघडें पडलें । घर मोडोनि केले । मांडव पुढें ।।३१।। नाना पांघुरणें । जाळूनि जैसें तापणें । जालें आंगधुणें । कुंजराचें ।।३२।। बैल विकूनि कोेठा । पुंसा लावोनि बांधिजे गाठा । इया करणी कीं चेष्टा । काइ हंसों ।।३३।। एकीं धर्माचिया वाहणी । गाळूं आदरिलें पाणी । तंव गाळितया आहाळणी । जीव मेले ।।३४।। एक न पचितीचि कण । इये हिंसेचे भेण । तेथ कदर्थले प्राण । हेचि हिंसा ।।३५।। एवं हिंसाचि अहिंसा । कर्मकांडीं हा ऐसा । सिद्धांतु सुमनसा । ओळखें तूं ।।३६।। पहिले अहिंसेचें नाव । आम्ही केलें जंव । तंव स्फूर्ती बांधली हांव । इये मती ।।३७।। तरी कैसेनि ययातें गाळावें । म्हणोनि पडिलें बोलावें । तेवींचि तुवांही जाणावें । ऐसा भावो ।।३८।। बहुतकरूनि किरीटी । हाचि विषयो इये गोठी । ए-हवीं कां आडवाटी । धांविजैल ।।३९।। आणि स्वमताचिया निर्धारा- । लागोनियां धनुर्धरा । प्राप्ता मतांतरां । निर्वेचु कीजे ।।२४०।। ऐसी हे अवधारीं । निरूपिती परी । आतां ययावरी । मुख्य जें गा ।।४१।। तें स्वमत बोलिजेल । अहिंसे रूप किजैल । जेणें उठलिया आंतुल । ज्ञान दिसे ।।४२।। परी तें अधिष्ठिलेनि आंगें । जाणिजे आचरतेनि बगें । जैसी कसवटी सांगें । वानियातें ।।४३।। तैसें ज्ञानामनाचिये भेटी । सरिसेंचि अहिंसेचें बिंब उठी । तेंचि ऐसें किरीटी । परिस आतां ।।४४।। तरी तरंगु नोलांडितु । लहरी पायें न फोडितु । सांचलु न मोडितु । पाणियाचा ।।४५।। वेगें आणि लेसा । दिठी घालूनि आंविसा । जळीं बकु जैसा । पाऊल सुये ।।४६।। कां कमळावरी भ्रमर । पाय ठेविती हळुवार । कुचुंबैल केसर । इया शंका ।।४७।। तैसें परमाणु पां गुंतले । जाणूनि जीव सानुले । कारुण्यामाजीं पाउलें । लपवूनि चाले ।।४८।। ते वाट कृपेची करितु । ते दिशाचि स्नेहा भरितु । जीवातळीं आंथरितु । आपुला जीवु ।।४९।। ऐसिया जतना । चालणें जया अर्जुना । हें अनिर्वाच्य परिमाणा । पुरिजेना ।।२५०।। पैं मोहाचेनि सांगडें । लासी पिलें धरी तोंडें । तेथ दांतांचे आगरडे । लागती जैसे ।।५१।। कां स्नेहाळू माये । तान्हयाची वास पाहे । तिये दिठी आहे । हळुवार जे ।।५२।। नाना कमळदळें । डोलविजती ढाळें । तो जेणें पाडें बुबुळें । वारा घेपें ।।५३।। तैसेनि मार्दवें पाय । भूमीवरी न्यसीतु जाय । लागती तेथ होय । जनां सुख ।।५४।। ऐसिया लघिमा चालतां । कृमि कीटक पंडुसुता । देखे तरी माघौता । हळूचि निघे ।।५५।। म्हणे पावो धडफडील । तरी स्वामीची निद्रा मोडेल । रचलेपणा पडेल । झोती हन ।।५६।। इया काकुळती । वाहणी घे माघौती । कोणेही व्यक्ती । न वचे वरी ।।५७।। जीवाचेनि नांवें । तृणातेंही नोलांडवें । मग न लेखितां जावें । हे कें गोठी ।।५८।। मुंगिये मेरु नोलांडवें । मशका सिंधु न तरवें । तैसा भेटलियां न करवे । अतिक्रमु ।।५९।। ऐसी जयाची चाली । कृपाफळीं फळा आली । देखसी जियाली । दया वाचे ।।२६०।। स्वयें श्वसणेंचि तें सुकुमार । मुख मोहाचें माहेर । माधुर्या जाहले अंकुर । दशन तैसे ।।६१।। पुढां स्नेह पाझरे । माघां चालती अक्षरें । शब्द पाठीं अवतरे । कृपा आधीं ।।६२।। तंव बोलणेंचि नाहीं । बोलों म्हणे जरी कांहीं । तरी बोल कोणाही । खुपेल कां ।।६३।। बोलतां अधिकुही निघे । तरी कोण्हाही वर्मीं न लगे । कोण्हासि न रिघे । शंका मनीं ।।६४।। मांडिली गोठी हन मोडैल । वासिपैल कोणी उडैल । आइकोनिचि वोवांडिल । कोण्ही जरी ।।६५।। तरी दुवाळी कोणा न व्हावी । कवणाची भंवई नुचलावी । ऐसा भावो जीवीं । म्हणोनि उगा ।।६६।। मग प्रार्थिला विपायें । जरी लोभें बोलों जाये । तरी परिसे तया होये । मायबापु ।।६७।। कां नादब्रह्मचि मुसें आलें । कीं गंगापय असललें । पतिव्रते आलें । वार्धक्य कां ।।६८।। तैसे साच आणि मवाळ । मितले परी सरळ । बोल जैसे कल्लोळ । अमृताचे ।।६९।। विरोधु वादुबळु । प्राणुपापढाळु । उपहासु चाळु । वर्मस्पर्शु ।।२७०।। आटु वेगु विंदाणु । आशा शंका प्रतारणु । हे संन्यसिले अवगुणु । जिया वाचा ।।७१।। आणि तयाचिपरी किरीटी । थाउ जयाचिया दिठी । सांडिलिया भ्रुकुटी । मोकळिया ।।७२।। भूतीं वस्तु आहे । तिये रूपों शके विपायें । म्हणोनि वास न पाहे । बहुतकरूनी ।।७३।। ऐसाही कोणे एके वेळे । आंतुली कृपेचेनि बळें । उघडोनियां डोळे । दृष्टी घाली ।।७४।। तरी चंद्रबिंबौनि धारा । निघतां नव्हती गोचरा । परी एकसरें चकोरां । निघती दोंदें ।।७५।। तैसें प्राणियांसि होये । जरी तो वास पाहे । तया अवलोकनाची सोये । कूर्मीही नेणें ।।७६।। किंबहुना ऐसी । दिठी जयाची भूतांसी । करही देखसी । तैसेचि ते ।।७७।। होऊनियां कृतार्थ । राहिले सिद्धाचे मनोरथ । तैसे जयाचे हात । निर्व्यापार ।।७८।। अक्षमें आणि संन्यासिलें । कां निरिंधन आणि विझालें । मुकेनि घेतलें । मौन जैसें ।।७९।। तयापरी कांहीं । जयां करां करणें नाहीं । जे अकर्तयाचां ठायीं । बैसों येती ।।२८०।। आसुडैल वारा । नख लागेल अंबरा । इया बुद्धी करां । चळों नेदी ।।८१।। तेथ आंगावरिलीं उडवावीं । कां डोळां रिगतें झाडावीं । पशुपक्ष्यां दावावी । त्रासमुद्रा ।।८२।। इया केउतिया गोठी । नावडे दंडु काठी । मग शस्त्राचें किरीटी । बोलणें के ।।८३।। लीलाकमळें खेळणें । कां पुष्पमाळा झेलणें । न करी म्हणे गोफणें । ऐसें होईल ।।८४।। हालवती रोमावळी । यालागीं आंग न कुरवाळीं । नखांची गुंडाळी । बोटांवरी ।।८५।। तंव करणेयाचाचि अभावो । परी ऐसाही पडे ठावो । तरी हातां हाचि सरावो । जे जोडिजती ।।८६।। कां नाभिकारा उचलिजे । हातु पडिलियां देइजे । आर्तातें स्पर्शिजे । अळुमाळु ।।८७।। हेंही उपरोधें करणें । तरी आर्तभय हरणें । नेणती चंद्रकिरणें । जिव्हाळा तो ।।८८।। पावोनि तो स्पर्शु । मलयानिळु खरपुसु । तेणें मानें पशु । कुरवाळणें ।।८९।। जे सदा रिते मोकळे । जैशीं चंदनांगें निसळे । न फळतांही निष्फळें । होतीचि ना ।।२९०।। आतां असो हें वाग्जाळ । जाणें तें करतळ । सज्जनाचे शीळ । स्वभाव जैसे ।।९१।। आतां मन तयाचें । सांगों म्हणों जरी साचें । तरी सांगितले कोणाचे । विलास हे ।।९२।। काइ शाखा नव्हे तरु । जळेंवीण असे सागरु । तेज आणि तेजाकारु । आन काई ।।९३।। अवयव आणि शरीर । हे वेगळाले काइ कीर । कीं रसु आणि नीर । सिनीं आथी ।।९४।। म्हणोनि हे जे सर्व । सांगितले बाह्य भाव । तें मनचि गा सावयव । ऐसें जाणे ।।९५।। जें बीज भुर्इं खोंविलें । तेंचि वरी रुख जाहलें । तैसें इंद्रियद्वारी फांकलें । अंतरचि ।।९६।। पैं मानसींचि जरी । अहिंसेची अवसरी । तरी कैंची बाहेरी । वोसंडेल ।।९७।। आवडे ते वृत्ती किरीटी । आधीं मनौनी उठी । मग ते वाचे दिठी । करांसी ये ।।९८।। वांचूनि मनींचि नाहीं । तें वाचेसि उमटेल काई । बीजेंवीण भुर्इं । अंकुर असे ।।९९।। उगमींचि वाळूनि जाये । तें वोघीं कैचें वाहे । जीवु गेलिया आहे । चेष्टा देहीं ।।३००।। म्हणोनि मनपण मोडें । तैं इंद्रिया आधींचि उबडें । सूत्रधारेंवीण साइखडें । वावो जैसें ।।१।। तैसें मन हें पांडवा । मूळ यया इंद्रिय भावा । हेंचि राहटे आघवां । द्वारीं इहीं ।।२।। परी जिये वेळीं जैसें । जें होऊनि आंतु असे । बाहेरि ये तैसें । व्यापाररूपें ।।३।। यालागीं साचोकारें । मनीं अहिंसा थांवे थोरें । पिकली द्रुती आदरें । बोभात निघे ।।४।। म्हणोनि इंद्रियें तेचि संपदा । वेचितांही उदावादा । अहिंसेचा धंदा । करितें आहातीं ।।५।। समुद्रीं दाटे भरितें । तैं समुद्रचि भरी तरियांतें । तैसें स्वसंपत्ती चित्तें । इंद्रियां केलें ।।६।। हे बहु असो पंडितु । धरूनि बाळकाचा हातु । वोळी लिही व्यक्तु । आपणचि ।।७।। तैसें दयालुत्व आपुलें । मनें हातपायां आणिलें । मग तेथ उपजविलें । अहिंसेतें ।।८।। याकारणें किरीटी । इंद्रियांचिया गोठी । मनाचियेचि राहाटी । रूप केलें ।।९।। ऐसा मनें देहें वाचा । सर्व संन्यासु दंडाचा । जाहला ठायीं जयाचा । देखशील ।।३१०।। तो जाण वेल्हाळ । ज्ञानाचें वेळाउळ । हें असो निखळ । ज्ञानचि तो ।।११।। जें अहिंसा कानें ऐकिजे । ग्रंथाधारें निरूपिजे । ते पाहावी हे उपजे । तैं तोचि पाहावा ।।१२।। ऐसें म्हणितलें देवें । तें बोलें एकें सांगावें । परी फांकला हें उपसाहावें । तुम्हीं मज ।।१३।। म्हणाल हिरवे चारी गुरूं । विसरे मागील मोहर धरूं । कां वारेलगें पांखिरूं । गगनीं भरे ।।१४।। तैसिया प्रेमाचिया स्फूर्ती । फावलिया रसवृत्ती । वाहविला मती । आकळेना ।।१५।। तरी तैसें नोहे अवधारा । कारण आहे विस्तारा । ए-हवीं पद तरी अक्षरां । तिहींचेंचि ।।१६।। अहिंसा म्हणतां थोडी । परी तेचि होय जी उघडी । जैं लोटिजती कोडी । मतांचिया ।।१७।। ए-हवीं प्राप्तें मतांतरें । थातंबूनि आंगभरें । बोलिजैल तें न सरे । तुम्हांपासीं ।।१८।। रत्नपारखियांचां गांवीं । जाईल गंडकी तरी सोडावी । काश्मीरीं न करावी । मिडगणे जे ।।१९।। काइसा वासु कापुरा । मंद जेथ अवधारा । पिठाचा विकरा । तिये सातें ।।३२०।। म्हणोनि इये सभे । बोलकेपणाचेनि क्षोभें । लागसर न लभे । बोला प्रभू ।।२१।। सामान्या आणि विशेषा ।। सकळे कीजेल देखा । तरी कानाचेया मुखा- । कडे नेणाल ना तुम्ही ।।२२।। शंकेचेनि गदळें । जैं शुद्ध प्रमेय मैळे । तैं मागुतां पाउलीं पळे । अवधान येतें ।।२३।। कां करूनि बाबुळियेची बुंथी । जळें जियें ठाती । तयांची वास पाहाती । हंस काई ।।२४।। कां अभ्रापैलीकडे । येत चांदिणें कोडें । तैं चकोरें चांचुवडें । उचलीतीना ।।२५।। तैसें तुम्ही वास न पाहाल । ग्रंथु नेघा वरी कोपाल । जरी निर्विवाद नव्हैल । निरूपण ।।२६।। न बुझावितां मतें । न फिटे आक्षेपाचें लागतें । तें व्याख्यान जी तुमतें । जोडूनि नेदी ।।२७।। आणि माझें तंव आघवें । ग्रथन येणेंचि भावें । जे तुम्ही संतीं होआवें । सन्मुख सदां ।।२८।। ए-हवीं तरी साचोकारें । तुम्ही गीतार्थाचे सोइरे । जाणोनि गीता जीवसरें । धरिली मियां ।।२९।। जे आपुले सर्वस्व द्याल । मग इयेतें सोडवूनि न्याल । म्हणोनि ग्रंथु नव्हे वोल । साचचि हे ।।३३०।। कां सर्वस्वाचा लोभु धरा । वोलेचा अव्हेरु करा । तरी गीते मज अवधारा । एकचि गती ।।३१।। किंबहुना मज । तुमचिया कृपा काज । तिये लागीं व्याज । ग्रंथाचें केले ।।३२।। तरी तुम्हां रसिकांजोगें । व्याख्यान शोधावें लागे । म्हणूनि मतांगें । बोलों ठेलां ।।३३।। तंव कथे पसरु जाहला । श्लोकार्थु दूरि गेला । कीजो क्षमा या बोला । अपत्या मज ।।३४।। आणि घासाआंतिल हरळु । फेडितां लागे वेळु । तें दूषण नव्हे खडळु । सांडावा कीं ।।३५।। कां संवचोरां चुकवितां । दिवस लागलिया माता । कोपावें कीं जीविता । जिताणें कीजे ।।३६।। परी यावरील हें नव्हे । तुम्ही साहिलें तेंचि बरवें । आतां अवधारिजो देवें । बोलिलें ऐसें ।।३७।। म्हणे उन्मेखसुलोचना । सावध होर्इं अर्जुना । करूं तुज ज्ञाना । वोळखी आतां ।।३८।। तरी ज्ञान गा तें एथें । वोळख तूं निरुतें । आक्रोशेंवीण जेथें । क्षमा असे ।।३९।। अगाध सरोवरीं । कमळिणी जियापरी । कां सदैवाचां घरीं । संपत्ति जैसी ।।३४०।। पार्था तेणें पाडें । क्षमा जयातें वाढे । तेही लक्षे तें फुडें । लक्षण सांगों ।।४१।। तरी पढियंतें लेणें । आंगीं भावें जेणें । धरिजे तेविं साहणें । सर्वचि जया ।।४२।। त्रिविध मुख्य आघवे । उपद्रवांचे मेळावे । वरी पडिलिया नव्हे । वांकुडा जो ।।४३।। अपेक्षित पावे । तें जेणें तोषें मानवे । अनपेक्षिताही करवे । तोचि मानु ।।४४।। जो मानापमानातें साहे । सुखदु:ख जेथ सामाये । निंदास्तुती नोहे । दुखंडु जो ।।४५।। उन्हाळेनि जो न तापे । हिमवंती न कांपे । कायसेनिही न वासिपे । पातलेया ।।४६।। स्वशिखरांचा भारु । नेणे जैसा मेरु । धरा यज्ञसूकरु । वोझें न म्हणे ।।४७।। नाना चराचरीं भूतीं । दाटणी नव्हे क्षिती । तैसा नाना द्वंद्वीं प्राप्ती । घामेजेना ।।४८।। घेऊनि जळाचे लोट । आलिया नदीनदांचे संघाट । करी वाड पोट । समुद्र जेवीं ।।४९।। तैसें जयाचां ठायीं । न साहणें कहींचि नाहीं । आणि साहतु असें ऐसेंही । स्मरण नुरे ।।३५०।। आंगा जें पातलें । ते करूनि घाली आपुलें । तेथ साहतेनि नवलें । घेपिजेना ।।५१।। हे अनाक्रोश क्षमा । जयापाशीं प्रियोत्तमा । जाण तेणें महिमा । ज्ञानासि गा ।।५२।। तो पुरुषु पांडवा । ज्ञानाचा वोलावा । आतां परिस आर्जवा ।। रूप करूं ।।५३।। तरी आर्जव तें ऐसें । प्राणाचें सौजन्य जैसें । आवडे तयाही दोषें । एकचि गा ।।५४।। कां तोंड पाहूनि प्रकाशु । न करी जेविं चंडांशु । जगा एकुचि अवकाशु । आकाश जैसें ।।५५।। तैसें जयाचें मन । माणुसाप्रति आन आन । नव्हे आणि वर्तन । ऐसें पैं तें ।।५६।। जे जगचि सनोळख । जगेंसीं जुनाट सोयरीक । आप पर हे भाख । जाणणें नाहीं ।।५७।। भलतेणेंसींहि मेळु । पाणिया ऐसा ढाळु । कवणेविखीं । आडळु । नेघे चित्त ।।५८।। वारियाची धांव । तैसें सरळ भाव । शंका आणि हांव । नाहीं जया ।।५९।। मायेपुढें बाळका । रिगतां न पडे आशंका । तैसें मन देतां लोकां । नालोची जो ।।३६०।। फांकलिया इंदीवरा । परिवारु नाहीं धनुर्धरा । तैसा कोनकोंपरा । नेणेचि जीव ।।६१।। चोखाळपण रत्नाचें । रत्नावरी किरणाचें । तैसें पुढा मन जयाचें । करणें पाठीं ।।६२।। आलोचूं जो नेणें । अनुभवचि जोगावणें । धरी मोकली अंत:करणें । नव्हेचि जया ।।६३।। दिठी नोहे मिणधी । बोलणें नाहीं संदिग्धी । कवणेंसी हीनबुद्धी । राहाटीजे ना ।।६४।। दाहाही इंद्रियें प्रांजळें । निष्प्रपंचें निर्मळें । पांचही पालव मोकळे । आठही पाहर ।।६५।। अमृताची धार । तैसें उजूं अंतर । किंबहुना जो माहेर । या चिन्हांचें ।।६६।। तो पुरुष सुभटा । आर्जवाचा आंगवटा । जाण तेथेंचि घरटा । ज्ञानें केला ।।६७।। आतां ययावरी । गुरुभक्तीची परी । सांगों गा अवधारीं । चतुरनाथा ।।६८।। आघवीयांचि दैवां । जन्मभूमी हे सेवा । जे ब्रह्म करी जीवा । शोच्यातें ।।६९।। ते आचार्योपास्ती । प्रकटीजैल तुजप्रती । बैसों दे एक पांती । अवधानाची ।।३७०।। तरी सकळ जळसमृद्धी । घेऊनि गंगा निघाली उदधी । कीं श्रुती हे महापदीं । पैठी जाहली ।।७१।। नाना वेंटाळूनि जीवितें । गुणागुण उखितें । प्राणनाथा उचितें । दिधलें प्रिया ।।७२।। तैसें सबाह्य आपुलें । जेणें गुरुकुळीं वोपिलें । आपणपें केलें । भक्तीचें घर ।।७३।। गुरुगृह जिये देशीं । तो देशुचि वसे मानसीं । विरहिणी कां जैसी । वल्लभातें ।।७४।। तियेकडोनि येतसे वारा । देखोनि धांवे सामोरा । आड पडे म्हणे घरा । बीजें कीजो ।।७५।। साचा प्रेमाचिया भुली । तया दिशेसीची आवडे बोली । जीवु थानापती करूनि घाली । गुरुगृहीं जो ।।७६।। परी गुरुआज्ञा धरिलें । देह गांवीं असे एकलें । वांसरुवा लाविलें । दावें जैसें ।।७७।। म्हणे कैं हें बिरडें फिटेल । कैं तो स्वामी भेटेल । युगाहिहूनि वडील । निमिष मानी ।।७८।। ऐसेया गुरुग्रामींचें आलें । कां स्वयें गुरूंनींच धाडिलें । तरी गतायुष्या जोडलें । आयुष्य जैसें ।।७९।। कां सुकतया अंकुरा- । वरी पडिलिया पीयूषधारा । नाना अल्पोदकींचा सागरा । आला मासा ।।३८०।। नातरी रंकें निधान देखिलें । आंधळिया डोळे उघडले । भणंगाचिया आंगा आलें । इंद्रपद ।।८१।। तैसे गुरुकुळींचेनि नांवें । महासुखें अति थोरावे । जे कोडेंही पोटाळावें । आकाश कां ।।८२।। पैं गुरुकुळीं ऐसी । आवडी जया देखसी । जाण ज्ञान तयापासीं । पाइकी करी ।।८३।। आणि अभ्यंतरिलियेकडे । प्रेमाचेनि पवाडें । श्रीगुरूचें रूपडे । उपासी ध्यानीं ।।८४।। हृदयशुद्धीचां आवारीं । आराध्यु तो धुरु करी । मग सर्व भावेंसीं परिवारीं । आपण होये ।।८५।। कां चैतन्याचिये पोवळीं- । माजीं आनंदाचां राऊळीं । गुरुलिंगा ढाळी । ध्यानामृत ।।८६।। उदयिजतां बोधार्का । बुद्धीची डाल सात्त्विका । भरोनि त्र्यंबका । लाखोली वाहे ।।८७।। काळशुद्धी त्रिकाळीं । जीवदशा धूप जाळी । ज्ञानदीपें वोवाळी । निरंतर ।।८८।। सामरस्याची रससोय । अखंड अर्पितु जाय । आपण भराडा होय । गुरु तो लिंग ।।८९।। नातरी जिवाचिये सेजे । गुरु कांतु करूनि भुंजे । ऐसी प्रेमाची भोजें । बुद्धी वाहे ।।३९०।। कोणे एकें अवसरीं । अनुरागु भरे अंतरीं । कीं तया नांव करी । क्षीराब्धी ।।९१।। तेथ ध्येयध्यान बहु सुख । तेचि शेषतुली निर्दोख । वरी जलशयनु देख । भावी गुरु ।।९२।। मग वोळगती पाय । लक्ष्मी आपण होय । गरुड होऊनि उभा राहे । आपणचि ।।९३।। नाभीं आपणचि जन्मे । ऐसें गुरुमूर्तिप्रेमें । अनुभवी मनोधर्में । ध्यानसुख ।।९४।। एकाधेनि वेळे । गुरु माय करी भावबळें । मग स्तन्यसुखें लोळे । अंकावरी ।।९५।। नातरी गा किरीटी । चैतन्यतरुतळवटीं । गुरु धेनु आपण पाठी । वत्स होय ।।९६।। गुरुकृपास्नेहसलिलीं । आपण होय मासोळी । कोणे एके वेळीं । हेंचि भावी ।।९७।। गुरुकृपामृताचें वडप । आपण सेवावृत्तीचें होय रोप । ऐसेसे संकल्प । विये मन ।।९८।। चक्षुपक्षेंवीण । पिलूं होय आपण । कैसें पैं अपारपण । आवडीचें ।।९९।। गुरुतें पक्षिणी करी । चारा घे चांचूवरी । गुरु तारूं धरी । आपण कास ।।४००।। ऐसे प्रेमाचेनि थावें । ध्यानचि ध्यानातें प्रसवें । पूर्णसिंधू हेलावे । फुटती जैसे ।।१।। किंबहुना यापरी । श्रीगुरुमूर्ति अंतरीं । भोगी आतां अवधारीं । बाह्य सेवा ।।२।। तरी जीवीं ऐसें आवांके । म्हणे दास्य करीन निकें । जैसे गुरु कौतुकें । माग म्हणती ।।३।। तैसिया साचा उपास्ती । गोसावी सुप्रसन्न होती । तेथ मी विनंती । ऐसी करीन ।।४।। म्हणेन तुमचा देवा । परिवारु जो आघवा । तेतुले रूपें होआवा । मीचि एकु ।।५।। आणि उपकरतीं आपुलीं । उपकरणें आथि जेतुलीं । माझीं रूपें तेतुलीं । होआवीं जी ।।६।। ऐसा मागेन वरु । तेथ हो म्हणती गुरु । मग तो परिवारु । मीचि होईन ।।७।। उपकरणजात सकळिक । तेंहि मीचि होईन एकैक । तेव्हां उपास्तीचें कवतिक । देखिजेल ।।८।। गुरु बहुतांची माये । परी येकलौति होऊनि ठाये । तैसें करूनि आण वाहे । कृपे तिये ।।९।। तया अनुरागा वेधु लावीं । एकपत्नीव्रतचि घेववीं । क्षेत्रसंन्यासु करवीं । लोभाकरवीं ।।४१०।। चतुर्दिक्षु वारा । न लाहे निघों बाहिरा । तैसा गुरुकृपें पांजिरा । मीचि होईन ।।११।। आपुलिया गुणांचीं लेणीं । करीन गुरुसेवे स्वामिणी । हें असो होईन गंवसणी । गुरुभक्तीसी ।।१२।। गुरुस्नेहाचिये वृष्टी । मी पृथ्वी होईन तळवटीं । ऐसिया मनोरथांचिया सृष्टी । अनंता रची ।।१३।। म्हणे गुरूचें भुवन । आपण मी होईन । आणि दास होऊनि करीन । दास्य तेथिंचें ।।१४।। निर्गमागमीं दातारें । जे वोलांडिजती उंबरे । ते मी होईन आणि द्वारें । द्वारपाल ।।१५।। पाउवा मी होईन । तियां मिचि लेववीन । छत्र मी आणि करीन । बारीपण ।।१६।। मी तळ उपरु जाणविता । चंवरधरू हातु देता । स्वामींपुढा खोलता । होईन मी ।।१७।। मीचि होईन सागळा । करूं सुईन गुळ्ळां । सांडिती तो नेपाळा । पडिघा मीचि ।।१८।। हडप मी वोळगेन । मीचि उगाळु घेईन । उळिग मी करीन । आंघोळीचें ।।१९।। होईन गुरूचें आसन । अळंकार परिधान । चंदनादि होईन । उपचार ते ।।४२०।। मीचि होईन सुआरु । वोगरीन उपहारु । आपणपेंनि श्रीगुरु। वोंवाळीन ।।२१।। जे वेळीं देवो आरोगिती । तेव्हां पांतीकरु मीचि पांती । मीचि होईन पुढती । देईन विडा ।।२२।। ताट मी काढीन । सेज मी झाडीन । चरणसंवाहन । करीन मीचि ।।२३।। सिंहासन होईन आपण । वरी श्रीगुरू करिती आरोहण । होईन पुरेपण । वोळगेचें ।।२४।। श्रीगुरूचें मन । जया देईल अवधान । ते मी पुढां होईन । चमत्कारु ।।२५।। तया श्रवणाचां आंगणीं । होईन शब्दांचिया अक्षोणी । परिसु होईन घसणी । आंगाचिया ।।२६।। श्रीगुरूचे डोळे । अवलोकनें स्नेहाळें । पाहाती तियें सकळें । होईन रूपे ।।२७।। तिये रसने जो जो रुचेल । तो तो रसु म्यां होईजेल । गंधरूपें कीजेल । घ्राणसेवा ।।२८।। एवं बाह्य मनोगत । गुरुसेवा समस्त । वेंटाळीन वस्तुजात । होऊनियां ।।२९।। जंव देह हें असेल । तंव ऐसी वोळगी कीजेल । मग देहांतीं नवल । बुद्धि आहे ।।४३०।। इये शरीरींची माती । मेळवीन तिये क्षितीं । जेथ श्रीचरण उभे ठाती । आराध्याचे ।।३१।। माझा स्वामी कवतिकें । स्पर्शति जियें उदकें । तेथ लया नेईन निकें । आपीं आप ।।३२।। श्रीगुरु वोंवाळिजती । कां भुवनीं जे उजळिती । तयां दीपांचिया दीप्तीं । ठेवीन तेज ।।३३।। चंवरी हन विंजणा । तेथ लयो करीन प्राणा । मग आंगाचा वोळगणा । होईन मी ।।३४।। जिये जिये अवकाशीं । गुरु असती परिवारेंसीं । आकाश लया आकाशीं । नेईन तिये ।।३५।। परी जीतु मेला न संडीं । निमेषु लोकां न धाडीं । ऐसेनि गणाविया कोडी । कल्पांचिया ।।३६।। येतुलेवरी धिंवसा । जयाचिया मानसा । आणि करूनियांहि तैसा । अपारुचि ।।३७।। रात्री दिवो नेणे । थोडें बहु न म्हणे । म्हणियाचेनि दाटपणें । साजा होय ।।३८।। तो व्यापारु येणें नांवें । गगनाहूनि थोरावे । एकला करी आघवें । एके काळीं ।।३९।। हृदयवृत्ती पुढां । आंगचि घे दवडा । काज करी होडा । मानसेंसीं ।।४४०।। एकादिया आळामाळा । श्रीगुरूचिया खेळा । लोण करी सकळा । जीविताचें ।।४१।। जो गुरुदास्यें कृशु । जो गुरुप्रेमें सपोषु । गुरुआज्ञे निजवासु । आपणचि जो ।।४२।। जो गुरुकुळें सुकुलीनु । जो गुरुबंधुसौजन्यें सुजनु । जो गुरुसेवाव्यसनें सव्यसनु । निरंतर ।।४२।। गुरुसंप्रदायधर्म । ते जयाचे वर्णाश्रम । गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । जयाचें गा ।।४४।। गुरु क्षेत्र गुरु देवता । गुरु माता गुरु पिता । जो गुरु पुजेपरौता । मार्गु नेणे ।।४५।। श्रीगुरुचें द्वार । तें जयाचें सर्वस्व सार । गुरुसेवकां सहोदर- । प्रेमें भजे ।।४६।। जयाचें वक्त्र । वाहे गुरुनामाचे मंत्र । गुरुवाक्यावांचूनि शास्त्र । हातीं न शिवे ।।४७।। शिवतलें गुरुचरणीं । भलते जे पाणी । तया तीर्थेंयात्रे आणी । तीर्थें त्रैलोक्यींचीं ।।४८।। श्रीगुरूचें उशिटें । लाहे जैं अवचटें । तैं तेणें लाभें विटें । समाधीसी ।।४९।। कैवल्य सुखासाठीं । परमाणु घे किरीटी । उधळती पायांपाठीं । चालतां जे ।।४५०।। हें असो सांगों किती । नाहीं पारु गुरुभक्ती । परी गा उत्क्रांतमती । कारण हें ।।५१।। जया इये भक्तीची चाड । जया इये विषयींचें कोड । जो हे सेवेवांचून गोड । न मनी कांहीं ।।५२।। तो तत्त्वज्ञानाचा ठावो । ज्ञाना तेणेंचि आवो । हें असो तो देवो । ज्ञान भक्तु ।।५३।। हें जाण पां साचोकारें । तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें । नांदत असे जगा पुरे । इया रीती ।।५४।। जिये गुरुसेवेविखी । माझा जीव अभिलाखी । म्हणोनि सोयचुकी । बोली केली ।।५५।। ए-हवीं असता हातीं खुळा । भजनावधानीं आंधळा । परिचर्येलागीं पांगुळा- । पासूनि मंदु ।।५६।। गुरुवर्णनीं मुका । आळशी पोशिजे फुका । परी मनीं आथी निका । सानुरागु ।।५७।। तेणेंचि पैं कारणें । हें स्थळ पोखणें । पडलें मज म्हणे । ज्ञानदेवो ।।५८।। परी तो बोलु उपसाहावा । आणि वोळगे अवसरु देयावा । आतां म्हणेन जी बरवा । ग्रंथार्थुचि ।।५९।। परिसा परिसा श्रीकृष्णु । जो भूतभारसहिष्णु । तो बोलतसे विष्णु । पार्थु ऐके ।।४६०।। म्हणे शुचित्व गा ऐसें । जयापाशीं दिसे । आंग मन जैसें । कापुराचें ।।६१।। कां रत्नाचें दळवाडें । तैसें सबाह्य चोखडें । आंत बाहेरि एकें पाडें । सुर्यु जैसा ।।६२।। बाहेरि कर्में क्षाळला । भीतरी ज्ञानें उजळला । इहीं दोहीं परी आला । पाखाळा एका ।।६३।। मृत्तिका आणि जळें । बाह्य येणें मेळें । निर्मळु होय बोलें । वेदाचेनी ।।६४।। भलतेथ बुद्धिबळी । रजे आरिसा उजळी । सौंदणी फेडी थिगळी । वस्त्रांचिया ।।६५।। किंबहुना यियापरी । बाह्य चोख अवधारीं । आणि ज्ञानदीपु अंतरीं । म्हणौनि शुद्ध ।।६६।। ए-हवीं तरी पंडुसुता । आंत शुद्ध नसतां । बाहेरि कर्म तो तत्त्वतां । विटंबु गा ।।६७।। मृत जैसा शृंगारिला । गाढव तीर्थीं न्हाणिला । कटुदुधिया माखिला । गुळें जैसा ।।६८।। वोसगृहीं तोरण बांधिलें । कां उपवासी अन्नें लिंपिलें । कुंकुसेंदुर केलें । कांतहीने ।।६९।। कळश ढिमाचे पोकळ । जळो वरीले झळाळ । काय करूं चित्रींव फळ । आंतु शेण ।।४७०।। तैसें कर्मवरिचिलेकडां । न सरे थोर मोलें कुडा । नव्हे मदिरेचा घडा । पवित्र गंगे ।।७१।। म्हणोनि अंतरीं ज्ञान व्हावें । मग बाह्य लाभेल स्वभावें । वरि ज्ञान कर्में संभवें । ऐसें कें जोडे ।।७२।। यालागीं बाह्य विभागु । कर्में धुतला चांगु । आणि ज्ञानें फिटला वंगु । अंतरींचा ।।७३।। तेथ अंतरबाह्य गेलें । निर्मळत्व एक जाहलें । किंबहुना उरलें । शुचित्वचि ।।७४।। म्हणोनि सद्भाव जीवगत । बाहेरीं दिसती फांकत । ते स्फटिकगृहींचे डोलत । दीप जैसे ।।७५।। विकल्प जेणें जेणें उपजे । नाथिली विकृती निपजे । अप्रवृत्तीचीं बीजें । अंकुर घेती ।।७६।। तें आइके देखे अथवा भेटे । परी मनीं कांहींचि नुमटे । मेघरंगें न कांटे । व्योम जैसें ।।७७।। ए-हवीं इंद्रियांचेनि मेळें । विषयांवरी तरी लोळे । परी विकाराचेनि विटाळें । लिंपिजेना ।।७८।। भेटलेया वाटेवरी । चोखी आणि माहारी । तेथ नातळे तियापरी । राहाटों जाणे ।।७९।। कां पतिपुत्रांतें आलिंगी । एकचि ते तरुणांगी । तेथ पुत्रभावाचां आंगीं । न लगेचि कामु ।।४८०।। तैसें हृदय चोख । संकल्पविकल्पीं सनोळख । कृत्याकृत्य विशेख । फुडें जाणे ।।८१।। पाणीयें हिरा न भिजे । आधणीं हरळु न शिजे । तैसी विकल्पजातें न लिंपिजे । मनोवृत्ती ।।८२।। तया नांव शुचित्वपण । पार्था गा संपूर्ण । हें देखसी तेथ जाण । ज्ञान आहे ।।८३।। आणि स्थिरता साचें । घर रिगाली जयाचें । तो पुरुष ज्ञानाचें । आयुष्य गा ।।८४।। देह तरी वरीलीकडे । आपुलिया परी हिंडे । परी बैसका न मोडे । मानसींची ।।८५।। वत्सावरुनि धेनूचें । स्नेह राना न वचे । नव्हती भोग सतियेचे । प्रेमभोग ।।८६।। कां लोभिया दूर जाये । परी जीव ठेवाचि ठाये । तैसा देहो चाळितां नव्हे । चळु चित्ता ।।८७।। जातया अभ्रासवें । जैसें आकाश न धांवें । भ्रमणचक्रीं न भंवे । ध्रुव जैसा ।।८८।। पांथिकाचिया येरझारा । सवें पंथु न वचे धनुर्धरा । कां नाहीं जेवीं तरुवरां । येणें जाणें ।।८९।। तैसा चळणवळणात्मकीं । असोनि ये पांचभौतिकीं । भूतोर्मीं एकीं । चळिजेना ।।४९०।। वाहुटोळीचेनि बळें । पृथ्वी जैसी न ढळे । तैसा उपद्रवउमाळें । न लोटे जो ।।९१।। दैन्यदु:खीं न तपे । भयशोकीं न कंपे । देहमृत्यु न वासिपे । पातलेनी ।।९२।। आर्तिआशापडिभरें । वयव्याधींगजरें । उजू असतां पाठीमोरें । नव्हे चित्त ।।९३।। निंदा निस्तेज दंडी । काम लोभा वरपडी । परी रोम नव्हे वांकुडी । मानसाची ।।९४।। आकाश हें वोसरों । पृथ्वी वरि विरों । परी नेणे मोहरों । हृदयवृत्ती ।।९५।। हाती हाला फुलीं । पासवणा जेविं न घाली । तैसा नोहोटे दुर्वाक्यशेलीं । शेलिला सांता ।।९६।। क्षीरार्णवाचां कल्लोळीं । कंप नाहीं मंदराचळीं । का आकाश न जळे जाळीं । वणवियाचां ।।९७।। तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी । नव्हे गजबज मनोधर्मीं । किंबहुना धिरु क्षमी । कल्पांतींही ।।९८।। पैं स्थैर्य ऐसी भाष । बोलिजे जे सविशेष । ते हे दशा गा देख । देखणेया ।।९९।। हें स्थैर्य निधडें । जेथ आंगें जीवें जोडे । तें ज्ञानाचें उघडें । निधान साचें ।।५००।। आणि इसाळु जैसा घरा । कां दंदिया हतियेरा । न विसंबे भांडारा । बद्धकु जैसा ।।१।। एकलौतिया बाळका- । वरी पडौनि ठाके अंबिका । मधुविषीं मधुमक्षिका । लोभिणी जैसी ।।२।। अर्जुना जो यापरी । अंत:करण जतन करी । नेदी उभें ठाको द्वारीं । इंद्रियांचां ।।३।। म्हणे काम बागुल ऐकेल । हे आशा सियारी देखैल । तरी जीवा टेंकैल । म्हणोनि बिहे ।।४।। बाहेरी धीट जैसी । दाटुगा पति कळासी । करी टेहणी तैसी । प्रवत्तीसीं ।।५।। सचेतनीं वाणेपणें । देहासकट आटणें । संयमावरी करणें । बुझूनि घाली ।।६।। मनाचां महाद्वारीं । प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं । जो यमदम शरीरीं । जागवी उभे ।।७।। आधारीं नाभीं कंठीं । बंधत्रयाची घरटी । चंद्रसूर्यसंपुटीं । सूये चित्त ।।८।। समाधीचे शेजेपासीं । बांधोनि घाली ध्यानेंसी । चित्तचैतन्य समरसीं । आंतु रते ।।९।। अगा अंत:करणनिग्रहो जो । तो हा हें जाणिजो । हा आथी तेथ विजयो । ज्ञानाचा पैं ।।५१०।। जयाची आज्ञा आपण । शिरीं वाहे अंत:करण । मनुष्याकारें जाण । ज्ञानचि तो ।।११।।
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिदु:खदोषानुदर्शनम् ।।८।।
आणि विषयांविखीं । वैराग्याची निकी । पुरवणी मानसीं कीं । जिती आथी ।।१२।। वमिलेया अन्ना । लाळ न घोंटी जेविं रसना । आंग न सूये आलिंगना । प्रेताचिया ।।१३।। विष खाणें नागवें । जळत घरीं न रिगवें । व्याघ्रविवरा न वचवें । वस्ती जेवीं ।।१४।। धडाडीत लोहरसीं । उडी न घालवे जैसी । न करवे उशी । अजगराची ।।१५।। अर्जुना तेणें पाडें । जयासी विषयवार्ता नावडे । नेदी इंद्रियांचेनि तोंडें । कांहींच जावों ।।१६।। जयाचां मनी आलस्य । देहीं अतिकार्श्य । यमदमीं सामरस्य । जयासि गा ।।१७।। तपोव्रतांचा मेळावा । जयाचां ठायीं पांडवा । युगांत जया गांवा- । आंतु येतां ।।१८।। बहु योगाभ्यासीं हांव । विजनाकडे धांव । न साहे जो नांव । संघाताचें ।।१९।। नाराचाचीं आंथुरणें । पूयपंकीं लोळणें । तैसें लेखी भोगणें । ऐहिकींचें ।।५२०।। स्वर्गातें मानसें । ऐकोनि मानी ऐसें । कुहिलें पिशित जैसें । श्वानाचें कां ।।२१।। तें हें विषयवैराग्य । जें आत्मलाभाचें भाग्य । येणें ब्रह्मानंदा योग्य । जीव होती ।।२२।। ऐसा उभयभोगीं त्रासु । देखसी जेथ बहुवसु । तेथ जाण रहिवासु । ज्ञानाचा तूं ।।२३।। आणि सचाडाचियेपरी । इष्टापूर्तें करी । परी केलेंपण शरीरीं । वसों नेदी ।।२४।। वर्णाश्रमपोषकें । कर्में नित्यनैमित्तिकें । तयांमाजीं कांही न ठके । आचरतां ।।२५।। परी हें मियां केलें । की हें माझेंनि जाले । ऐसें नाहीं ठेविलें । वासनेमाजीं ।।२६।। जैसें अवचितपणें । वायूसि सर्वत्र विचरणें । का निरभिमान उदैजणें । सूर्याचें जैसें ।।२७।। कां श्रुति स्वभावता बोले । गंगा काजेविण चाले । तैसें अवष्टंभहीन भलें । वर्तणें जयाचें ।।२८।। ऋतुकाळीं तरी फळती । परी फळलों हें नेणती । तयां वृक्षांचिये ऐसी वृत्ती । कर्मीं सदां ।।२९।। एवं मनीं कर्मीं बोलीं । जेथ अहंकारा उखी जाहली । एकावळीची काढिली । दोरी जैसी ।।५३०।। संबंधेंवीण जैसीं । अभ्रें असती आकाशीं । देहीं कर्में तैसीं । जयासि गा ।।३१।। मद्यपाआंगींचें वस्त्र । लेपाहातीचें शस्त्र । बैलावरी शास्त्र । बांधलें आहे ।।३२।। तया पाडे देहीं । जया आहें हे सेचि नाहीं । निरहंकारता पाहीं । तया नांव ।।३३।। हें संपूर्ण जेथें दिसे । तेथेंचि ज्ञान असे । इयेविषीं अनारिसे । बोलों नये ।।३४।। आणि जन्ममृत्युदु:खें । व्याधिवार्धक्यकलुषें । इयें आंगा न येतां देखें । दुरुनि जो ।।३५।। साधकु विवसिया । कां उपसर्गु योगिया । पावे उणेयापुरेया । वोथंबा जेवीं ।।३६।। वैर जन्मांतरींचें । सर्पा मनौनि न वचे । तेविं अतीता जन्मांचें । उणें जो वाहे ।।३७।। डोळां हरळ न विरे । घाई कोत न जिरे । तैसें काळींचें न विसरे । जन्मदु:ख ।।३८।। म्हणे पूयगर्तें रिगाला । अहा मूत्ररंध्रें निघाला । कटा मियां चाटिला । कुचस्वेदु ।।३९।। ऐसिऐसिया परी । जन्माचा कांटाळा धरी । म्हणे आतां तें न करीं । जेणें ऐसें होय ।।५४०।। हारी उमचावया । जुंवारी जैसा ये डाया । कीं वैरा बापाचेया । पुत्र जचे ।।४१।। मारिलियाचेनि रागें । पाठीचा जेवीं सूड मागे । तेणें आक्षेपें लागे । जन्मापाठीं ।।४२।। परी जन्मती ते लाज । न सांडी जयाचें निज । संभाविता निस्तेज । न जिरे जेवीं ।।४३।। आणि मृत्यु पुढें आहे । तोचि कल्पांतीं कां पाहे । परी आजीचि होये । सावधु जो ।।४४।। माजीं अथांव म्हणतां । थडियेचि पंडुसुता । पोहणार आइता । कासे जेवीं ।।४५।। कां न पवतां रणाचा ठावो । सांभाळिजे जैसा आवो । वोडण सुइजे घावो । न लागतांचि ।।४६।। पाहेचा पेणा वाटवधा । तंव आजीचि होइजे सावधा । जीव न निगतां औषधा । धांविजे जेवीं ।।४७।। ये-हवी ऐसें घडे । जो जळत घरीं सांपडे । तो मग न पवाडे । कुहा खणों ।।४८।। चोंढिये पाथरु गेला । तैसेनि जो बुडाला । तो बोंबेही सकट निमाला । कोण सांगे ।।४९।। म्हणोनि समर्थेंसि वैर । जया पडिलें हाडखाइर । तो जैसा आठही पाहर । परजूनि असे ।।५५०।। नातरी केळवली नोवरी । कां संन्यासी जियापरी । तैसा न मरतां जो करी । मृत्यूसूचना ।।५१।। पैं गा जो ययापरी । जन्मेचि जन्म निवारी । मरणें मृत्यु मारी । आपण उरे ।।५२।। तया घरीं ज्ञानाचें । सांकडें नाहीं साचें । जया जन्ममृत्यूचें । हृदयी शल्य ।।५३।। आणि तयाचिपरी जरा । न टेंकता शरीरा । तारुण्याचिया भरा- । माजीं देखे ।।५४।। म्हणे आजिचां अवसरीं । पुष्टि जे शरीरीं । ते पाहे होईल काचरी । वाळली जैसी ।।५५।। निदैव्याचे व्यवसाय । तैसे ठाकती हातपाय । अमंत्रिया राज्याची परी आहे । बळा यया ।।५६।। फुलांचिया भोगा- । लागी प्रेम टांगा । तें करेयाचा गुडघा । तैसें होईल ।।५७।। वोढाळाचां खुरीं । आखरू आतें बुरी । ते दशा माझां शिरीं । पावेल गा ।।५८।। पद्मदळेंसी इसाळें । भांडताति जे हे डोळे । ते होती पडवळें । पिकली जैसीं ।।५९।। भंवईचीं पडळें । वोमथती शिनसाळें । उरु कुहिजेल जळें । आंसुवांचेनि ।।५६०।। जैसें बाभुळीचें खोड । गिरबडुनि जाती सरड । तैसें पिचडी तोंड । सरकटिजेल ।।६१।। रांधवणी चुलीपुढें । प-हे उन्मादती खातवडें । तैसींचि यें नाकाडें । बिडबिडती ।।६२।। तांबूलें ओठ राऊं । हांसतां दांत दाऊं । सनागर मिरऊं । बोल जेणें ।।६३।। तयाचि पाहे या तोंडा । येईल जळंबटाचा लोंढा । इया उमळती दाढा । दातांसींहि ।।६४।। कुळवाडी रिणें दाटली । कां वांकडिया ढोरें बैसलीं । तैसी नुठील कांहीं केली । जीभची हे ।।६५।। कुसळें कोरडी । वारेनें जाती बरडीं । तैसीं आपत्ति तोंडीं । दाढियेसी ।।६६।। आषाढीचेनी जळें । जैसीं झिरपती शैलाचीं मौळें । तैसे खांडीहूनि लाळे । पडती पूर ।।६७।। वाचेसी अपवाडु । कानी अनुघडु । पिंड गरुवा माकडु । होईल हा ।।६८।। तृणाचें बुझवणें । आंदोळे वारेगुणें । तैसें येईल कांपणें । सर्वांगासी ।।६९।। पायां पडती वेंगडी । हात वळती मुरकुंडी । बरवेपणा बागडी । नाचविजैल ।।५७०।। मळमूत्रद्वारें । होऊनि ठाकती खोंकरे । नवसियें होती इतरें । माझां निधनीं ।।७१।। देखोनि थुंकील जगु । मरणाचा पडेल पांगू । सोयरियां उबगु । येईल माझा ।।७२।। स्त्रियां म्हणती विवसी । बाळें जाती मूच्र्छीं । किंबहुना चिळसी । पात्र होईन ।।७३।। उभळीचा उजगरा । सेजेया साइलिया घरा । शिणवील म्हणती म्हातारा । बहुतांते हा ।।७४।। ऐसी वार्धक्याची सूचणी । आपणियां तरुणपणीं । देखे मग मनीं । विटे जो गा ।।७५।। म्हणे पाहे हें येईल । आणि आतांचें भोगीतां जाईल । मग काय उरेल । हितालागीं ।।७६।। म्हणोनि नाइकणें पावे । तंव आइकोनि घाली आघवें । पंगु न होता जावें । तेज जाय ।।७७।। दिठी जंव जाये । तंव पाहावें तेतुलें पाहे । मूकत्वा आधीं वाचा वाहे । सुभाषितें ।।७८।। हात होती खुळे । हें पुढील मोटकें कळे । आणि करूनि घाली सकळें । दानादिकें ।।७९।। तेव्हां ऐसी दशा येईल पुढें । तैं मन होईल वेडें । तंव चिंतूनि ठेवी चोखडें । आत्मज्ञान ।।५८०।। जैं चोर पाहे झोंबती । तंव आजीचि रुसिजे संपत्ती । कां झांकाझांकी वाती । न वचतां कीजे ।।८१।। तैसें वार्धक्य यावें । मग जें वायां जावें । तें आतांचि आघवें । सवतें केलें ।।८२।। आतां मोडूनि ठेलीं दुर्गें । कां वळित धरिलें खगें । तेथ उपेक्षूनि जो रिघे । तो नागवला कीं ।।८३।। तैसें वृद्धाप्य होये । आलेंपणे वायां जाये । जें तो शतवृद्ध आहे । नेणों कैंचा ।।८४।। झाडिलींचि कोळें झाडी । तया न फळे जेविं बोंडी । जाहला अग्नी तरी राखोंडी । जाळील काई ।।८५।। म्हणोनि वृद्धाप्याचेनि आठवें । वृद्धाप्या जो नागवे । तयाचां ठायीं जाणावें । ज्ञान आहे ।।८६।। तैसेंचि नाना रोग । पढिघाती पुढां आंग । तंव आरोग्याचे उपेग । करूनि घाली ।।८७।। सापाचां तोंडीं । पडिली जे उंडी । ते लाऊनि सांडी । प्रबुद्धु जैसा ।।८८।। तैसा वियोग जेणें दु:खें । विपत्ति शोक पोखें । तें स्नेह सांडूनि सुखें । उदासु होय ।।८९।। आणि जेणें जेणें कडें । दोष सूतील तोंडें । तयां कर्मरंध्रां गुंडे । नियमाचे दाटी ।।५९०।। ऐसऐसिया आइती । जयाची परी असती । तोचि तो ज्ञानसंपत्ती- । गोसावी गा ।।९१।। आतां आणिकही एक । लक्षण अलौकिक । सांगेन आइक । धनंजया ।।९२।।
असक्तिरनभिष्वंग: पुत्रदारगृहादिषु ।
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ।।९।।
तरी जो या देहावरी । उदासु ऐसिया परी । उखिता जैसा बिढारीं । बैसविला आहे ।।९३।। कां झाडाची साउली । वाटे जातां मीनली । घरावरी तेतुली । आस्था नाहीं ।।९४।। साउली सरिसीच असे । परी असे हें नेणिजे जैसें । स्त्रियेचें तैसें । लोलुप्य नाहीं ।।९५।। आणि प्रजा जे जाली । तियें वस्ती कीर आलीं । कां गोरुवें बैसलीं । रुखातळीं ।।९६।। जो संपत्तिमाजीं असतां । ऐसा गमे पंडुसुता । जैसा कां वाटे जातां । साक्षी ठेविला ।।९७।। किंबहुना पुंसा । पांजरियामाजीं जैसा । वेदाज्ञेसी तैसा । बिहूनि असे ।।९८।। ए-हवीं दारागृहपुत्रीं । नाहीं जया मैत्री । तो जाण पां धात्री । ज्ञानासि गा ।।९९।। आणि महासिंधु जैसें । ग्रीष्मवर्षीं सरिसें । इष्टानिष्ट तैसें । जयाचां ठायीं ।।६००।। कां तिन्ही काळ होतां । त्रिधा नव्हे सविता । तैसा सुखदु:खीं चित्ता । भेदु नाहीं ।।१।। जेथ नभाचेनि पाडें । समत्वा उणे न पडे । तेथचि ज्ञान रोकडें । वोळख तूं ।।२।।
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ।।१०।।
आणि मीवांचूनि कांहीं । आणिक गोमटे नाहीं । ऐसा निश्चयोचि तिहीं । जयाचां केला ।।३।। शरीर वाचा मानस । पियालीं कृतनिश्चयाचा कोश । एक मीवांचूनि वास । न पाहती आन ।।४।। किंबहुना निकट निज । जयाचें जाहलें मज । तेणें आपणयां आम्हां सेज । एकी केली ।।५।। रिगतां वल्लभापुढें । नाहीं आंगीं जीवीं सांकडें । तिये कांतेचेनि पाडें । एकसरला जो ।।६।। मिळोनि मिळतचि असे । समुद्रीं गंगाजळ जैसें । मी होऊनि मज तैसें । सर्वस्वें भजती ।।७।। सूर्याचां होणां होईजे । कां सूर्यासवेंचि जाईजे । हें विकलेंपण साजे । प्रभेसि जेवीं ।।८।। पैं पाणियाचिये भूमिके । पाणी तळपे कौतुकें । ते लहरी म्हणती लौकिकें । ए-हवीं तें पाणी ।।९।। जो अनन्य यापरी । मी जाहलाहि मातें वरी । तोचि तो मूर्तधारी । ज्ञान पैं गा ।।६१०।। आणि तीर्थें धौतें तटें । तपोवनें चोखटें । आवडती कपाटें । वसवूं जया ।।११।। शैलकक्षांची कुहरें । जळाशय परिसरें । अधिष्ठी जो आदरें । नगरा नये ।।१२।। बहु एकांतावरी प्रीति । जया जनपदावरी खंति । जाण मनुष्याकारें मूर्ती । ज्ञानाची तो ।।१३।। आणिकहि पुढती । चिन्हें गा सुमती । ज्ञानाचिये निरुती- । लागीं सांगों ।।१४।।
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ।।११।।
तरी परमात्मा ऐसें । जे एक वस्तु असे । तें जया दिसे । ज्ञानास्तव ।।१५।। तें एकवांचूनि आनें । जियें भवस्वर्गादि ज्ञानें । तें अज्ञान ऐसे मनें । निश्चयो करी ।।१६।। स्वर्गा जाणें हें सांडी । भवविषयीं कान झाडी । दे अध्यात्मज्ञानीं बुडी । सद्भावाची ।।१७।। भंगलिये वाटे । शोधूनियां अव्हांटे । निघिजे जेवि निटें । राजपंथे ।।१८।। तैसें ज्ञानजातां करी । आघवेंचि एकीकडे सारी । मग मन बुद्धि मोहरी । अध्यात्मज्ञानीं ।।१९।। म्हणे एक हेंचि आथी । येर जाणणें ते भ्रांति । ऐसी निकुरेंसी मती । मेरु होय ।।६२०।। एवं निश्चयो जयाचा । द्वारीं अध्यात्मज्ञानाचां । धु्रव देवो गगनींचा । तैसा राहिला ।।२१।। तयाचां ठायीं ज्ञान । या बोला म्हणसी व्यवधान । जे ज्ञानीं बैसलें मन । तेव्हांचि तो ।।२२।। तरी बैसलेपणें जें होये । ते बैसतांचि बोलें न होये । तरी ज्ञाना तया आहे । सरिसा पाडु ।।२३।। आणि तत्त्वज्ञान निर्मळ । फळे जें एक फळ । तें ज्ञेयही वरी सरळ । दिठी जया ।।२४।। ए-हवीं बोधा आलेनि ज्ञानें । जरी ज्ञेय न दिसेचि मनें । तरी ज्ञानलाभुही न मने । जाहला सांता ।।२५।। आंधळेनि हातीं दिवा । घेऊनि काय करावा । तैसा ज्ञाननिश्चयो आघवा । वायां जाय ।।२६।। जरी ज्ञानाचेनि प्रकाशें । परतत्त्वीं दिठी न पैसे । ते स्फूर्तीचि असे । अंध होऊनि ।।२७।। म्हणोनि ज्ञान जेतुलें दावी । तेतुली ही वस्तुचि आघवी । ते देखे ऐसी व्हावी । बुद्धी चोख ।।२८।। यालागीं ज्ञानें निर्दोखें । दाविलें ज्ञेय देखे । तैसेनि उन्मेखें । आथिला जो ।।२९।। जेवढी ज्ञानाची वृद्धी । तेवढीच जयाची बुद्धी । तो ज्ञान हें शब्दीं । करणें न लगे ।।६३०।। पै ज्ञानाचिये प्रभेसवें । जयाची मती ज्ञेयीं पावे । तो हातधरणिया शिवे । परतत्त्वातें ।।३१।। तोचि ज्ञान हे बोलतां । विस्मो कवण पांडुसुता । काय सवितयातें सविता । म्हणावें असे ।।३२।। तंव श्रोतां म्हणितले असो । न सांगतियाचा अतिसो । ग्रंथोक्ती तेथ आडसो । घालसी कां ।।३३।। तुझा हाचि आम्हां थोरु । वक्तृत्वाचा पाहुणेरु । जे ज्ञानविषो फारु । निरोपिला ।।३४।। रसु होआवा अतिमात्रु । हा घेतासि कविमंत्रु । तरी अवंतूनि शत्रू । करितोसि कां गा ।।३५।। ठायीं बैसतिये वेळे । जे रससोय घेऊनि पळे । तियेचा येरु वोडव मिळे । कोणा अर्था ।।३६।। आघवांचि विषयीं भादी । परी सांजवणी टेंकों नेदी । ते खुरतोडी नुसधी । पोषी कवण ।।३७।। तैसी ज्ञानीं मती न फांके । येर जल्पती नेणों केतुकें । परी ते असो निकें । केलें तुवां ।।३८।। जया ज्ञानलेशोद्देशें । किजती योगादि सायासें । तें धणीचें आणि तुझिया एैसें । निरूपण ।।३९।। अमृताची सांतवांकुडी । लागो कां अनुघडी । सुखाचां दिसीं कोडी । गणिजतु कां ।।६४०।। पूर्णचंद्रेसीं राती । युग एक असो न पाहती । तरी काय न पाहत आहाती । चकोरे ते ।।४१।। तैसें ज्ञानाचें बोलणें । आणि येणें रसाळपणें । आतां पुरे कोण म्हणे । आकर्णितां ।।४२।। आणि सभाग्यु पाहुणा ये । सुभगाचि वाढती होये । तैं सरो नेणें रससोये । ऐसें आथी ।।४३।। तैसा जाहला प्रसंगु । जे ज्ञानीं आम्हांसि लागु । आणि तुजही अनुरागु । आथि तेथ ।।४४।। म्हणोनि यया वाखाणा- । पासीं से आली चौगुणा । ना म्हणों नये देखणा । होसी ज्ञानी ।।४५।। तरी आतां ययावरी । प्रज्ञेचा माजु धरीं । पदें साच करीं । निरूपणीं ।।४६।। या संतवाक्यासरिसें । म्हणितलें निवृत्तिदासें । माझेंही जी ऐसें । मनोगत ।।४७।। यावरी आतां तुम्हीं । आज्ञापिला स्वामी । वायां वाग् मी । वाढों नेदीं ।।४८।। एवं इयें अवधारा । ज्ञानलक्षणें अठरा । श्रीकृष्णें धनुर्धरा । निरूपिलीं ।।४९।। मग म्हणे या नांवें । ज्ञान एथ जाणावें । हें स्वमत आणि आघवे । ज्ञानियेही म्हणती ।।६५०।। करतळावरी वाटोळा । डोलतु देखिजे आंवळा । तैसें ज्ञान आम्हीं डोळां । दाविलें तुज ।।५१।। आता धनंजया महामती । अज्ञान ऐसी वदंती । तेही सांगों व्यक्ती । लक्षणेंसी ।।५२।। ए-हवीं ज्ञान फुडें जालिया । अज्ञान जाणवें धनंजया । जें ज्ञान नव्हे तें अपैसया । अज्ञानचि ।।५३।। पाहें पां दिवसु आघवा सरे । मग रात्रीची बारी उरे । वांचूनि कांहीं तिसरें । नाहीं जेवीं ।।५४।। तैसे ज्ञान जेथ नाहीं । तेंचि अज्ञान पाहीं । तरी सांगो कांहीं कांहीं । चिन्हें तियें ।।५५।। तरी संभावने जिये । जो मानाची वाट पाहे । सत्कारें होये । तोषु जया ।।५६।। गर्वें पर्वताचीं शिखरें । तैसा महत्त्वावरूनि नुतरे । तयाचां ठायीं पुरें । अज्ञान आहे ।।५७।। आणि स्वधर्माचि मांगळी । बांधे वाचेचां पिंपळीं । उभिला जैसा देउळीं । जाणोनि कुंचा ।।५८।। घाली विद्येचा पसारा । सुये सुकृताचा डांगोरा । करी तेतुलें मोहरा । स्फीतीचिया ।।५९।। आंग वरिवरी चर्ची । जनातें अभ्यर्चितां वंची । तो जाण पां अज्ञानाची । खाणी एथ ।।६६०।। आणि वन्ही वनीं विचरे । तेथ जळती जैसीं जंगमेस्थावरें । तैसें जयाचेनि आचारें । जगा दु:ख ।।६१।। कौतुकें जें जें जल्पें । तें सबळाहूनि तीख रूपे । विषाहूनि संकल्पें । मारकु जो ।।६२।। तयातें बहु अज्ञान । तेचि अज्ञानाचें निधान । हिंसेंसि आयतन । जयाचें जिणें ।।६३।। आणि फुंके भाता फुगे । रेचिलिया सवेचि उफगे । तैसा संयोगवियोगें । चढे वोहटे ।।६४।। पडली वारयाचां वळसां । धुळी चढे आकाशा । हरिखा वळघे तैसा । स्तुती वेळे ।।६५।। निंदा मोटकी आइके । आणि कपाळ धरूनि ठाके । थेंबे विरे वारेनि शोखे । चिखलु जैसा ।।६६।। तैसा मानापमानीं होये । जो कोण्हीही उर्मी न साहे । तयाचां ठायीं आहे । अज्ञान पुरें ।।६७।। आणि जयाचां मनीं गांठीं । वरिवरी मोकळी वाचा दिठी । आंगें मिळे जीवें पाठीं । भलतया दे ।।६८।। व्याधाचें चारा घालणें । तैसें प्रांजळ जोगावणें । चांगाचीं अंत:करणें । विरु करी ।।६९।। गार शेवाळें गुंडाळली । कां निंबोळी जैसी पिकली । तैसी जयाची भली । बाह्मक्रिया ।।६७०।। अज्ञान तयाचां ठायीं । ठेविलें असे पाहीं । या बोला आन नाहीं । सत्य मानीं ।।७१।। आणि गुरुकुळे लाजे । जो गुरुभक्ति उभजे । विद्या घेऊनि माजे । गुरूसींचि ।।७२।। तयाचें नांव घेणें । हे वाचे शूद्रान्न होणें । परी घडलें लक्षणें । बोलतां इयें ।।७३।। आतां गुरुभक्तांचें नांव घेवों । तेणें वाचे प्रायश्चित्त देवों । गुरुसेवका नांव पाहा हो । सूर्य जैसा ।।७४।। येतुलेनि पांगु पापाचा । निस्तरेल हे वाचा । जो गुरुतल्पगाचा । नामीं जाला ।।७५।। हा ठायवरी । तया नांवाचें भय हरी । मग म्हणे अवधारीं । आणिक चिन्हें ।।७६।। तरी आंगें कर्में ढिला । जो मनें विकल्पें भरला । अडवींचा अवगळला । कुहा जैसा ।।७७।। तया तोंडीं कांटिवडें । आंतु नुसती हाडें । अशुचि तेणें पाडें । सबाह्य जो ।।७८।। जैसें पोटालागीं सुणें । उघडें झांकले न म्हणे । तैसें आपुलें परावें नेणे । द्रव्यालागीं ।।७९।। येया ग्रामकुलाचां ठायीं । जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं । तैसा स्त्रीविषयीं कांहीं । विचारीना ।।६८०।। कर्माचा वेळु चुके । कां नित्य नैमित्तिक ठाके । ते जया न दुखे । जीवामाजीं ।।८१।। पापीं जो निसुगु । पुण्याविषयीं अति निलागु । जयाचां मनीं वेगु । विकल्पाचा ।।८२।। तो जाण निखिळा । अज्ञानाचा पुतळा । जो बांधोनि असे डोळां । वित्ताशेतें ।।८३।। आणि स्वार्थें अळुमाळें । जो धैर्यापासोनि चळे । जैसें तृणबीज ढळे । मुंगियेचेनी ।।८४।। पावो सूदलिया सवें । जैसें थिल्लर कालवें । तैसा भयाचेनि नांवें । गजबजे जो ।।८५।। वायूचेनि सावाये । धू दिगंतरा जाये । दु:खवार्ता होये । तैसें जया ।।८६।। मनोरथांचिया धारसा । वाहणें जयाचिया मानसा । पूरीं पडिला जैसा । दुधिया पाहीं ।।८७।। वाउधणाचिया परी । जो आश्रो केहींचि न धरी । क्षेत्रीं तीर्थीं पुरीं । थारों नेणे ।।८८।। कां मातलिया सरडा । पुढती बुड पुढती शेंडा । हिंडण वारा कोरडा । तैसा जया ।।८९।। जैसा रोंविल्याविणें । रांजणु थारों नेणें । तैसा पडे तैं राहणें । ए-हवीं हिंडे ।।६९०।। तयाचां ठायीं उदंड । अज्ञान असे वितंड । जो चांचल्यें भावंड । मर्कटाचें ।।९१।। आणि पैं गा धनुर्धरा । जयाचिया अंतरा । नाहीं वोढावारा । संयमाचा ।।९२।। लेंडिये आला लोंढा । न मनीं वाळुवेचा वरंडा । तैसा निषेधाचिया तोंडा । बिहेना जो ।।९३।। व्रतातें आड मोडी । धर्माते पायें वोलांडी । नियमाची आस तोडी । जयाची क्रिया ।।९४।। नाहीं पापाचा कंटाळा । नेदी पुण्यासी जिव्हाळा । लाजेचा पेंडवळा । खाणोनि घाली ।।९५।। कुळेंसीं जो पाठमोरा । वेदाज्ञेसीं दु-हा । कृत्याकृत्यव्यापारा । निवाडु नेणें ।।९६।। वसो जैसा मोकाटु । वारा जैसा अफाटु । फुटला जैसा पाटु । निरंजनीं ।।९७।। आंधळें हातिरु मातलें । डोंगरीं जैसें पेटलें । तैसें विषयीं सुटलें । चित्त जयाचें ।।९८।। पैं उबडां काइ न पडे । मोकाटु कोणां नातुडे । ग्रामद्वारींचें आडें । नोलांडी कोण ।।९९।। जैसें सत्री अन्न जालें । कीं सामान्या बीक आलें । वाणसियेचें उभलें । कोण न रिगे ।।७००।। तैसें जयाचें अंत:करण । तयाचां ठायीं संपूर्ण । अज्ञानाची जाण । ऋद्धि आहे ।।१।। आणि विषयांची गोडी । जो जीतु मेला न संडीं । स्वर्गींही खावया जोडी । एथौनिचि ।।२।। जो अखंड भोगा जचे । जया व्यसन काम्यक्रियेचे । मुख देखोनि विरक्ताचें । सचैल करी ।।३।। विषो शिणोनि जाये । परी न शिणे सावधु नोहे । कुहिला हातीं खाये । कोढी जैसा ।।४।। खरी टेंकों नेदी उडे । लातौनि फोडी नाकाडें । त-ही जेविं न काढे । माघौता खरु ।।५।। तैसा जो विषयांलागीं । उडी घाली जळतिये आगीं । व्यसनाचीं आंगीं । लेणीं मिरवी ।।६।। फुटोनि पडे तंव । मृृग वाढवी हांव । परी न म्हणे ते माव । रोहिणीची ।।७।। तैसा जन्मोनि मृत्यूवरी । विषयीं त्रासितां बहुतीं परी । त-ही त्रासु नेघे धरी । अधिक प्रेम ।।८।। पहिलिये बाळदशे । आई बा हेंचि पिसें । तें सरे मग स्त्रीमांसें । भुलोनि ठाके ।।९।। मग स्त्री भोगितां थावो । वृद्धाप्य लागे येवों । तेव्हां तोचि प्रेमभावो । बाळकासि आणी ।।७१०।। आंधळें व्यालें जैसें । तैसा बाळें परिवसे । परी जीवे मरें तों न त्रासे । विषयांसि जो ।।११।। जाण तयाचां ठायीं । अज्ञानासि पारु नाहीं । आतां आणिकें कांहीं । चिन्हें सांगों ।।१२।। तरी देह हेंचि आत्मा । ऐसेया जो मनोधर्मा । वळघोनियां कर्मा । आरंभु करी ।।१३।। आणि उणें कां पुरें । जें जें कांहीं आचरे । तयाचेनि आविष्कारें । कुंथों लागे ।।१४।। डोइये ठेविलेनि भोजें । देवलविसें जेविं फुंजे । तैसा विद्यावयसा माजे । उताणा चाले ।।१५।। म्हणे मीचि एकु आथी । माझांचि घरीं संपत्ती । माझी आचरती रीति । कोणा आहे ।।१६।। नाहीं माझेनि पाडें वाडु । मी सर्वज्ञु एकुचि रूढु । ऐसा गर्वतुष्टीगंडु । घेऊनि ठाके ।।१७।। व्याधि लागलिया माणुसा । नये भोग दाऊं जैसा । निकें न साहे जो तैसा । पुढिलांचें ।।१८।। पैं गुणु तेतुला खाय । स्नेह कीं जाळितु जाय । जेथ ठेविजे तेथ होय । मसीऐसें ।।१९।। जीवनें शिंपिला तिडपिडी । विजिला प्राण सांडी । लागला तरी काडी । उरों नेदी ।।७२०।। अळुमाळु प्रकाशु करी । तेतुलेनीचि उबारा धरी । तैसिया दीपाचिया परी । सुविद्यु जो ।।२१।। औषधाचेनि नांवें अमृतें । नवज्वरु जैसा आंबुथे । कां विषचि होऊनि परते । सर्पा दूध ।।२२।। तैसा सद्गुणीं मत्सरु । व्युत्पत्ती अहंकारु । तपोज्ञानें अपारु । ताठा चढे ।।२३।। अंत्यु राणिवे बैसविला । आरें धारणु गिळिला । तैसा गर्वें फुगला । देखसी जो ।।२४।। जो लाटणें ऐसा न लवे । पाथरु तेविं न द्रवे । गुणियासि नागवे । फोडसें जैसें ।।२५।। किंबहुना तयापासीं । अज्ञान आहे वाढीसीं । हें निकरें गा तुजसीं । बोलत असों ।।२६।। आणीक पाही धनंजया । जो गृह देह सामग्रिया । न देखे कालचेया । जन्मातें गा ।।२७।। कृतघ्ना उपेगु केला । कां चोरा व्यवहारु दिधला । निसुगु स्तविला । विसरे जैसा ।।२८।। वोढाळितां लाविलें । तें तैसेंच कान पुंस वोलें । कीं पुढती वोढाळूं आलें । सुणें जैसें ।।२९।। बेडूक सापाचां तोंडीं । जातसे सबुडबुडीं । तो मक्षिकांचिया कोडी । स्मरेना कांहीं ।।७३०।। तैसीं नवही द्वारें स्रवती । आंगीं देहाची लुती जिती । जेणें जाली तें चित्तीं । सलेना जया ।।३१।। मातृकोदरकुहरीं । सूनि विष्ठेचां दाथरीं । जठरीं नवमासवरी । उकडला जैं ।।३२।। ते गर्भींची व्यथा । कां जें जालें उपजतां । तें कांहींचि सर्वथा । नाठवी जो ।।३३।। मलमूत्रपंकीं । लोळतें बाळ अंकीं । ते देखोनि जो न थुंकी । त्रासु नेघे ।।३४।। कालचि ना जन्म गेलें । पाहेचि पुढती आलें । हें ऐसें कांहीं वाटलें । नाहीं जया ।।३५।। आणि पैं तयाचि परी । जीविताची फरारी । देखोनि जो न करी । मृत्युचिंता ।।३६।। जिणेंयाचेनि विश्वासें । मृत्यु एक एथ असे । हें जयाचेनि मानसें । मानिजेना ।।३७।। अल्पोदकींचा मासा । हें नाटे ऐसिया आशा । न वचेचि कां जैसा । अगाध डोहां ।।३८।। कां गोरीचिया भुली । मृग व्याधा दिठी न घाली । गळु न पाहतां गिळिली । उंडी मीनें ।।३९।। दीपाचिया झगमगा । जाळील हें पतंगा । नेणवेचि पैं गा । जयापरी ।।४०।। गव्हारु निद्रासुखें । घर जळत असे तें न देखे । नेणतां जेवीं विखें । रांधिलें अन्न ।।४१।। तैसा जीविताचेनि मिषें । हा मृत्यूचि आला असे । हें नेणेचि राजसें । सुखें जो गा ।।४२।। शरीरींची वाढी । अहोरात्रांची जोडी । विषयसुखप्रौढी । साचचि मानी ।।४३।। परी बापुडा ऐसें नेणें । जें वेश्येचें सर्वस्व देणें । तेंचि नागवणें । रूप एथ ।।४४।। संवचोराचें साजणें । तेंचि तें प्राण घेणें । लेपा स्नपन करणें । तेेंचि मरण ।।४५।। पांडुरोगें आंग सुटलें । तें तयाचि नांवें खुंटलें । तैसें नेणे भुलले । आहार निद्रा ।।४६।। सन्मुख शूला । धांवतया पायें चपळा । प्रतिपदीं ये जवळा । मृत्यु जेवीं ।।४७।। तेविं देहा जंव जंव वाढु । जंव जंव दिवसांचा पवाडु । जंव जंव सुरवाडु । भोगांचा हा ।।४८।। तंव तंव अधिकाधिकें । मरण आयुष्यातें जिंकें । मीठ जैसे उदकें । घांसिजत असे ।।४९।। तैसें जीवित जाये । तयास्तव काळु पाहे । हें हातोहातींचें नव्हे । ठाउकें जया ।।७५०।। किंबहुना पांडवा । हा आंगींचा मृत्यु निच नवा । न देखे जो मावा । विषयांचिया ।।५१।। तो अज्ञानदेशींचा रावो । या बोला महाबाहो । न पडे गा वाटावो । आणिकांचा ।।५२।। पैं जीविताचेनि सुखें । जैसा कां मृत्यु न देखे । तैसाचि तारुण्यतोषे । जरा न गणी ।।५३।। कडाडीं लोटला गाडा । शिखरौनि सुटला धोंडा । तैसा न देखे जो पुढां । वृद्धाप्य आहे ।।५४।। कां आडवोहळा पाणी आलें । म्हैसयांचें झुंज मातलें । तैसें तारुण्याचें चढलें । भुररें जया ।।५५।। पुष्टि लागे विघरों । कांति पाहे निसरों । माथा आदरी शिरो- । बागीबळ ।।५६।। दाढी साउळ धरी । मान हालौनि वारी । तरी जो करी । प्रियेचा पैसु ।।५७।। पुढील उरीं आदळे । तंव न देखे जेविं आंधळें । कां डोळ्यावरले निगळें । आळसी तोषे ।।५८।। तैसें तरुणपण आजिचें । भोगितां वृद्धाप्य पाहेचें । न देखे तोचि साचें । अज्ञानु गा ।।५९।। देखे अक्षमें कुब्जे । कीं विटावूं लागे फुंजें । परी न म्हणे पाहें माझें । हेंचि भवे ।।७६०।। आणि आंगीं वृद्धतेची । संज्ञा ये मरणाची । परी जया तारुण्याची । भुली न फिटे ।।६१।। तो अज्ञानाचें घर । हें साचचि घे उत्तर । तेवींचि परियेसीं थोर । चिन्हें आणिक ।।६२।। तरी वाघाचिये अडवे । एकवेळ आला चरोनि दैवें । तेणें विश्वासें पुढती धांवे । वसू जैसा ।।६३।। कां सर्पघराआंतु । अवचटें ठेवा आणिला स्वस्थु । येतुलियासाठीं निश्चितु । नास्तिकु होय ।।६४।। तैसेनि अवचटें हें । एकदोनी वेळां लाहे । एथ रोग एक आहे । हें मानीना जो ।।६५।। वैरिया नीद आली । आतां द्वंद्वें माझीं सरलीं । हें मानी तो सपिलीं । मुकला जेवीं ।।६६।। तैसी आहारनिद्रेची उजरी । रोग निवांतु जोंवरी । तंव जो न करी । व्याधीचिंता ।।६७।। आणि स्त्रीपुत्रादिमेळें । संपत्ती जंव जंव फळे । तेणें रजें डोळे । जाती जयाचे ।।६८।। सवळेचि वियोगु पडैल । विळौनि विपत्ति येईल । हें दु:ख पुढील । देखेना जो ।।६९।। तो अज्ञान गा पांडवा । आणि तोही तोचि जाणावा । जो इंद्रियें अव्हासवा । चारी एथ ।।७७०।। वयसेचेनि उवायें । संपत्तीचेनि सावायें । सेव्यासेव्य जाये । सरकटितु ।।७१।। न करावें तें करी । असंभाव्य मनीं धरीं । चिंतूं नये तें विचारी । जयाची मती ।।७२।। रिघे जेथ न रिघावें । मागें जें न घ्यावें । स्पर्शे जेथ न लागावें । आंग मन ।।७३।। न वचावें तेथ जाये । न पाहावें तें जो पाहे । न खावें तें खाये । तेवींचि तोषे ।।७४।। न धरावा तो संगु । न लगावें तेथ लागु । नाचरावा तो मार्गु । आचरे जो ।।७५।। नायकावें तें आइके । न बोलावें तें भुंके । परी दोष होईल हें न देखे । प्रवर्ततां ।।७६।। अंगा मनासि रुचि यावें । येतुलेनि कृत्याकृत्य नाठवें । जो करणेंयाचेनि नांवें । भलतेंचि करी ।।७७।। परी पाप मज होईल । कां नरकयातना येईल । हें कांहींचि पुढील । देखेना जो ।।७८।। तयाचेनि आंगलगें । अज्ञान जगीं दाटुगें । जें सज्ञानाहीसंगें । झोंबों सके ।।७९।। असो हें आइक । अज्ञानचिन्हें आणिक । जेणें तुज सम्यक । जाणवे तें ।।७८०।। तरी जयाची प्रीति पुरी । गुंतली देखसी घरीं । नवगंधकेसरीं । भ्रमरी जैसी ।।८१।। साकरेचिया राशीं । बैसली नुडे माशी । तैसेनि स्त्रीचित्त आवेशी । जयाचें मन ।।८२।। ठेला बेडूक कुंडीं । मशक गुंतला शेंबुडीं । ढोरु सबुडबुडीं । रुतला पंकीं ।।८३।। तैसें घरींहूनि निघणें । नाहीं जीविते मरणे । जया साप होऊनि असणें । भाटीं तिये ।।८४।। प्रियोत्तमाचां कंठीं । प्रमदा घे आटी । तैसी जीवेंसी कोंपटी । धरूनि ठाके ।।८५।। मधुरसोद्देशें । मधुकरी जचे जैसें । गृहसंगोपन तैसें । करी जो गा ।।८६।। म्हातारपणीं जालें । माणिक एक विपाइलें । तयाचें कां जेतुलें । मातापितरां ।।८७।। तेतुलेनि पाडें पार्था । घरी जया प्रेमआस्था । आणि स्त्रीवांचूनि सर्वथा । जाणेना जो ।।८८।। महापुरुषाचें चित्त । जालिया वस्तुगत । ठाके व्यवहारजात । जयापरी ।।८९।। तैसा स्त्रीदेहीं जो जीवें । पडोनियां सर्वभावें । कोण मी काय करावें । कांहीं नेणे ।।७९०।। हानि लाज न देखे । परापवादु नाईके । जयाचीं इंद्रियें एकमुखें । स्त्रिया केलीं ।।९१।। चित्त आराधी स्त्रियेचें । स्त्रियेचेनि छंदें नाचे । माकड गारुडियाचें । जैसें होय ।।९२।। आपणपेंही शिणवी । इष्ट मित्र दुरावी । मग कवडाचि वाढवी । लोभी जैसा ।।९३।। तैसा दानपुण्यें खांची । गोत्रकुटुंबा वंची । परी गारी भरी स्त्रियेची । उणी हों नेदी ।।९४।। पूजितीं दैवतें जोगावीं । गुरुतें बोलें झकवी । मायबापा दावी । निदारपण ।।९५।। स्त्रियेचां तरी विखीं । भोगुसंपत्ति अनेकीं । आणी वस्तु निकी । जे जे देखे ।।९६।। प्रेमाथिलेनि भक्तें । जैसेनि भजिजे कुळदैवतें । तैसा एकाग्रचित्तें । स्त्री जो उपासी ।।९७।। साच आणि चोख । तें स्त्रियेसीचि अशेख । येरांविषयीं जोगावणूक । तेंही नाहीं ।।९८।। इयेतें हन कोनी देखैल । इयेसी वेखासें जाईल । तरी युगचि बुडेल । ऐसें जया ।।९९।। नायटेयांभेण । न मोडिजे नागांची आण । तैसी पाळी उणखुण । स्त्रियेची जो ।।८००।। किंबहुना धनंजया । स्त्रीचि सर्वस्व जया । आणि तियेचिया जालियां- । लागीं प्रेम ।।१।। आणिकहीं जें समस्त । तेथिंचें संपत्तिजात । तें जीवाहूनि आप्त । मानी जो गा ।।२।। तो अज्ञानासी मूळ । अज्ञाना तेणें बळ । हें असो केवळ । तो तेंचि रूप ।।३।। आणि मातलिया सागरीं । मोकलिलिया तरी । लाटांचां येरझारीं । आंदोळे जेवीं ।।४।। तेविं प्रियवस्तु पावे । आणि सुखें जो उंचावे । तैसाचि अप्रियासवें । तळवट घे ।।५।। ऐसेनि जयाचां चित्तीं । वैषम्यसाम्याची वोखती । वाहे तो महामती । अज्ञान गा ।।६।। आणि माझांठायीं भक्ती । फळालागीं जया आर्ती । धनोद्देशें विरक्ती । नटणें जेवीं ।।७।। कां कांताचां मानसीं । रिगोनि स्वैरिणी जैसी । राहाटे जारेंसीं । जावयालागीं ।।८।। तैसा मातें किरिटी । भजती गा पाउटी । करूनि जो दिठी । विषो सूये ।।९।। आणि भजिन्नलियासवें । तो विषो जरी न पवे । तरी सांडी म्हणे आघवें । टवाळ हें ।।८१०।। कुणबट कुळवाडी । तैसा आन आन देव मांडी । आदिलाची परवडी । वरी तया ।।११।। तया गुरुमार्गा टेंके । जयाचा सुगरवा देखे । तरी तयाचा मंत्रु शिके । येरु नेघे ।।१२।। प्राणिजातेंसीं निष्ठुरू । स्थावरी बहु भरु । तेवींची नाहीं एकसरु । निर्वाहो जया ।।१३।। माझी मूर्ती निफजवी । ते घराचां कोनीं बैसवी । आपण देवो देवी । यात्रे जाय ।।१४।। निच आराधन माझें । काजीं कुळदैवता भजे । पर्वविशेषे कीजे । पूजा आना ।।१५।। माझें अधिष्ठान घरी । आणि वोवसें आनाचें करी । पितृकार्यावसरीं । पितरांचा होय ।।१६।। एकादशीचां दिवसीं । जेतुला पाडु आम्हांसी । तेतुलाचि नागांसीं । पंचमीचां दिवसी ।।१७।। चौथ मोटकी पाहे । आणि गणेशाचाचि होये । चावदसी म्हणे माये । तुझाचि वो दुर्गे ।।१८।। नित्य नैमित्तिकें कर्में सांडी । मग बैसे नवचंडी । आदित्यवारी वाढी । भैरवां पात्रीं ।।१९।। पाठीं सोमवार पावे । आणि बेलेंसीं लिंगा धांवे । ऐसा एकलाचि आघवे । जोगावी जो ।।८२०।। ऐसा अखंड भजन करी । उगा नसे क्षणभरी । आघवेनि गांवद्वारीं । अहेव जैसी ।।२१।। तैसेनि जो भक्तु । सैरा देखसी धांवतु । जाण अज्ञानाचा मूर्तु । अवतार तो ।।२२।। आणि एकांतें चोखटें । तपोवनें तीर्थें तटें । देखोनि जो गा विटे । तोही तोचि ।।२३।। जया जनपदीं सुख । गजबजेचें कवतिक । वानूं आवडे लौकिक । तोही तोचि ।।२४।। आणि आत्मा गोचरू होये । ऐसी जे विद्या आहे । ते आइकोनी डौर वाहे । विद्वांसु जो ।।२५।। उपनिषदांकडे न वचे । योगशास्त्र न रुचे । अध्यात्मज्ञानीं जयाचें । मनचि नाहीं ।।२६।। आत्मचर्चा एकी आथी । ऐसिये बुद्धीची भिंती । पाडूनि जयाची मती । वोढाळ जाहली ।।२७।। कर्मकांड तरी जाणे । मुखोद्गत पुराणें । ज्योतिषीं तो म्हणे । तैसेंचि होय ।।२८।। शिल्पीं अति निपुण । सूपकर्मींही प्रवीण । विधि आथर्वण । हातीं आथी ।।२९।। कोकीं नाहीं ठेलें । भारत तरी म्हणितलें । आगम आफाविलें । मूर्त होती ।।८३०।। नीतिजात सुझे । वैद्यकही बुझे । काव्यनाटकीं दुजें । चतुर नाहीं ।।३१।। स्मृतींची चर्चा । दंशु जाणे गारुडीयाचा । निघंटु प्रज्ञेचा । पाइकी करी ।।३२।। व्याकरणीं चोखडा । तर्कीं अतिगाढा । परी एक आत्मज्ञानीं फुडा । जात्यंधु जो ।।३३।। तें एकवांचूनि आघवां शास्त्रीं । सिद्धांत निर्माण धात्री । परी जळो तें मूळनक्षत्रीं । न पाहें गा ।।३४।। मोराचां आंगीं असोसे । पिसें आहाती डोळसें । परी एकली दिठी नसे । तैसें तें गा ।।३५।। जरी परमाणूएवढें । संजीवनीमूळ जोडे । तरी बहु काय गाडे । भरणें येरें ।।३६।। आयुष्येंवीण लक्षणें । सिसेंवीण अळंकरणें । वोहरेंवीण वाधावणें । तो विटंबु गा ।।३७।। तैसें शास्त्रजात जाण । आघवेंचि अप्रमाण । अध्यात्मज्ञानेंविण । एकलेनी ।।३८।। यालागीं अर्जुना पाहीं । अध्यात्मज्ञानाचां ठायीं । जया नित्यबोधु नाहीं । शास्त्रमूढा ।।३९।। तया शरीर जें जालें । तें अज्ञानाचें बीं विरूढलें । तयाचें व्युत्पत्तित्व गेलें । अज्ञानवेलीं ।।४०।। तो जें जें बोले । तें अज्ञानचि फुललें । तयाचें पुण्य जें फळलें । तें अज्ञानचि गा ।।४१।। आणि अध्यात्मज्ञान कहीं । जेणें मानिलेंचि नाहीं । तो ज्ञानार्थु न देखे काई । हें बोलावें असे ।।४२।। ऐलीचि थडी न पवतां । पळे जो माघौता । तया पैलद्धीपीची वार्ता । काय होय ।।४३।। कां दारवंठाचि जयाचें । शीर रोंविलें खांचे । तो केविं परिवरींचें । ठेविलें देखे ।।४४।। तेविं अध्यात्मज्ञानी जया । अनोळख धनंजया । तया ज्ञानार्थु देखावया । विषो काई ।।४५।। म्हणोनि आतां विशेषें । तो ज्ञानाचें तत्त्व न देखे । हें सांगावें आंखेंलेखें । न लगे तुज ।।४६।। जेव्हा सगर्भें वाढिलें । तेव्हांचि पोटिंचें धालें । तैसें मागिलें पदें बोलिलें । हेंचि होय ।।४७।। वांचूनिया वेगळें । रूप करणें हें न मिळे । घेई अवंतिलें आंधळें । तें दुजेनसीं ये ।।४८।। एवं इये उपरतीं । ज्ञान चिन्हें मागुती । अमानित्वादि प्रभृती । वाखाणिलीं ।।४९।। जे ज्ञानपदें अठरा । केलिया येरी मोहरां । अज्ञान या आकारा । सहजें येती ।।८५०।। मागां श्लोकाचेनि अर्धार्धें । ऐसें सांगितलें मुकुंदें । ना उफराटीं इये ज्ञानपदें । तेंचि अज्ञान ।।५१।। म्हणोनि इया वाहणी । केली म्यां उपलवणी । वांचूनि दुधा मेळऊनि पाणी । फार कीजे ।।५२।। तैसें जी न बडबडीं । पदाची कोर न सांडीं । परी मूळध्वनींचिये वाढी । निमित्त जालों ।।५३।। तंव श्रोते म्हणती राहे । कें परिहारा ठावो आहे । बिहिसी कां वायें । कविपोषका ।।५४।। तूतें श्रीमुरारी । म्हणितलें प्रकट करी । जे अभिप्राय गव्हरीं । झांकिले आम्हीं ।।५५।। तें देवाचे मनोगत । दावित आहासी तूं मूर्त । हेंही म्हणतां चित्त । दाटैल तुझें ।।५६।। म्हणोनि असो हें न बोलों । परी साविया गा तोषलों । जे ज्ञानतरिये मेळविलों । श्रवणसुखाचिये ।।५७।। आतां इयावरी । जे तो श्रीहरी । बोलिला तें करी । कथन वेगां ।।५८।। इयां संतवाक्यासरिसें । म्हणितलें निवृत्तिदासें । जी अवधारा तरी ऐसें । बोलिलें देवें ।।५९।। म्हणती तुवां पांडवा । हा चिन्हसमुच्चयो आघवा । आयकिला तो जाणावा । अज्ञानभागु ।।८६०।। इया अज्ञानविभागा । पाठी देऊनि पैं गा । ज्ञानविखीं चांगा । दृढा होइजे ।।६१।। मग निर्वाळिलेनि ज्ञानें । ज्ञेय भेदैल मनें । तें जाणावया अर्जुनें । आस केली ।।६२।। तंव सर्वज्ञांचा रावो । म्हणे जाणोनि तयाचा भावो । परिसें ज्ञेयाचा अभिप्रावो । सांगों आतां ।।६३।।
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ।।१२।।
तरी ज्ञेय ऐसें म्हणणें । वस्तुतें येणेंचि कारणें । जें ज्ञानेंवांचूनि कवणें । उपायें नये ।।६४।। आणि जाणितलेयावरौतें । कांहीं करणें नाहीं जेथें । जाणणेंचि तन्मयातें । आणी जयाचें ।।६५।। जें जाणितलेयाचिसाठीं । संसारची काढूनियां कांटीं । जिरोनि जाइजे पोटीं । नित्यानंदाचां ।।६६।। तें ज्ञेय गा ऐेसें । आदि जया नसे । परब्रह्म आपैसें । नांव जया ।।६७।। जें नाहीं म्हणों जाइजे । तंव विश्वाकार देखिजे । आणि विश्वचि ऐसें म्हणिजे । तरी हे माया ।।६८।। रूप वर्ण व्यक्ती । नाहीं दृश्य द्रष्टा स्थिती । तरी कोण कैसें आथी । म्हणावें पां ।।६९।। आणि साचचि जरी नाहीं । तरी महदादि कोणे ठार्इं । स्फुरत कैंचें काई । तेणेंवीण असे ।।८७०।। म्हणोनि आथी नाथी हे बोली । जें देखोनि मुकी जाहली । विचाराची मोडली । वाट जेथें ।।७१।। जैसी भांडघटशरावीं । तदाकारें असे पृथ्वी । तैसें सर्व होऊनियां सर्वीं । असे जें वस्तु ।।७२।।
सर्वत: पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वत: श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ।।१३।।
आघवांचि देशीं काळीं । नव्हतां देशकाळां वेगळी । जें क्रिया स्थूळास्थूळीं । तेंचि हात जयाचे ।।७३।। तयातें याकारणें । विश्वबाहु ऐसें म्हणणें । जें सर्वचि सर्वपणें । सर्वदा करी ।।७४।। आणि समस्तांही ठायां । एकें काळीं धनंजया । आलें असे म्हणोनि जया । विश्वांघ्रि नांव ।।७५।। पैं सवितया आंग डोळे । नाहींत वेगळवेगळे । तैसें सर्वद्रष्टें सकळें । स्वरूपें जें ।।७६।। म्हणोनि विश्वतश्चक्षु । हा अचक्षूचां ठायीं पक्षु । बोलावया दक्षु । जाहला वेदु ।।७७।। जें सर्वांचिया शिरावरी । जें नित्य नांदे सर्वापरी । ऐसिये स्थितीवरी । विश्वमूर्धा म्हणिपे ।।७८।। पैं गा मूर्ति तेंचि मुख । हुताशनी जैसें देख । तैसें सर्वपणें अशेख । भोक्तें जें ।।७९।। यालागीं तया पार्था । विश्वतोमुख हे व्यवस्था । आली वाक्पथा । श्रुतीचिया ।।८८०।। आणि वस्तुमात्रीं गगन । जैसें असें संलग्न । तैसें शब्दजातीं कान । सर्वत्र जया ।।८१।। म्हणोनि आम्ही तयातें । म्हणों सर्वत्र आइकतें । एवं जे सर्वांतें । आवरूनि असे ।।८२।। ये-हवीं तरी महामती । विश्वतश्चक्षु इया श्रुती । तयाचिये व्याप्ति । रूप केलें ।।८३।। वांचूनि हस्त नेत्र पाये । हे भाष तेथ कें आहे । सर्व शून्यत्वाचा न साहे । निष्कर्षु जें ।।८४।। पैं कल्लोळातें कल्लोळें । गासिजत असें ऐसें कळे । परी गासितें ग्रासावेगळें । आहे काई ।।८५।। तैसें साचचि जें एक । तेथ कें व्याप्यव्यापक । परी बोलावया नावेक । करावें लागे ।।८६।। पैं शून्य जैं दावावें जाहलें । तैं बिंदुलें एक पाहिजे केलें । तैसें अद्वैत सांगावें बोलें । तैं द्वैत कीजे ।।८७।। ए-हवीं तरी पार्था । गुरुशिष्यसत्पथा । आडळु पडे सर्वथा । बोल खुंटे ।।८८।। म्हणोनि गा श्रुती । द्वैतभावें अद्वैतीं । निरूपणाची वाहती । वाट केली ।।८९।। तेंचि आतां अवधारीं । इये नेत्रगोचरें आकारीं । तें ज्ञेय जियापरी । व्यापक असे ।।८९०।।
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ।।१४।।
तरी तें गा किरीटी ऐसें । अवकाशीं आकाश जैसें । पटीं पटु होऊनि असे । तंतु जेवीं ।।९१।। उदक होऊनि उदकीं । रसु जैसा अवलोकीं । दीपपणें दीपकीं । तेज जैसें ।।९२।। कर्पूरत्वें कापुरीं । सौरभ्य असे जयापरी । शरीर होऊनि शरीरीं । कर्म जेवीं ।।९३।। किंबहुना जैसें पांडवा । सोनेंचि सोनयाचा रवा । तैसें जें या सर्वा । सर्वांगीं असे ।।९४।। परी रवेपणामाजिवडें । तंव रवा ऐसें आवडें । वांचूनि सोनें सांगडें । सोनया जेवीं ।।९५।। पैं गा वोघुचि वांकुडा । परी पाणी उजू सुहाडा । वन्हि आला लोखंडा । लोह नव्हे कीं ।।९६।। घटाकारें वेंटाळे । तेथ नभ गमे वाटोळें । मठीं तरी चौफळें । आयें दिसे ।।९७।। परी तें अवकाश जैसें । नोहिजतीचि का आकाशें । जें विकार होऊनि तैसें । विकारी नोहे ।।९८।। मन मुख्य इंद्रियां । सत्त्वादिगुणां ययां । सारिखें ऐसें धनंजया । आवडे कीर ।।९९।। परी पैं गुळाची गोडी । नोहे बांधया सांगडीं । तैसीं गुण इंद्रियें फुडीं । नाहीं तेथ ।।९००।। अगा क्षीराचिये दशे । घृत क्षीराकारें असे । परी क्षीरचि नोहे जैसें । कपिध्वजा ।।१।। तैसें जें इये विकारीं । विकार नोहे अवधारीं । पैं आकारा नाम भोंवरी । येर सोनें तें सोनें ।।२।। इया उघड मऱ्हाटिया । तें वेगळेपण धनंजया । जाण गुणइंद्रियां- । पासोनियां ।।३।। नामरूपसंबंधु । जातिक्रियाभेदु । हा आकारासीच प्रवादु । वस्तूसी नाहीं ।।४।। तें गुण नव्हे कहीं । गुणा तया संबंधु नाहीं । परी तयाचांचि ठायीं । आभासती ।।५।। येतुलेयासाठीं । संभ्रांताचां पोटीं । ऐसें जाय किरीटी । ना हेंचि धरी ।।६।। तरी तें गा धरणें ऐसें । अभ्रातें जेविं आकाशें । कां प्रतिवदन जैसें । आरसेनी ।।७।। सूर्यप्रतिमंडळ । जैसेनि धरी सलिल । कां रश्मिकरीं मृगजळ । धरिजे जेवीं ।।८।। तैसें गा संबंधेंविण । यया सर्वांते धरी निर्गुण । येरी तें वायां जाण । मिथ्यादृष्टी ।।९।। आणि यापरी निर्गुणें । गुणातें भोगणें । रंका राज्य करणें । स्वप्नीं जैसें ।।९१०।। म्हणोनि गुणाचा संगु । अथवा गुणभोगु । हा निर्गुणीं लागु । बोलों नये ।।११।।
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ।।१५।।
जें चराचरभूतां । माजीं असे पंडुसुता । नाना वन्हीं उष्णता । अभेदें जैसी ।।१२।। तैसेनि अविनाशभावें । जें सूक्ष्मदशे आघवें । व्यापूनि असे तें जाणावें । ज्ञेय एथ ।।१३।। जें एक आंतु बाहेरी । जें एक जवळ दुरी । जें एकवांचूनि परी । दुजी नाहीं ।।१४।। क्षीरसागरींची गोडी । माजीं बहु थडिये थोडी । हें नाहीं तया परवडी । पूर्ण जें गा ।।१५।। स्वेदजप्रभृती । वेगळालां भूतीं । जयाचिये अनुस्यूती । खोमणें नाहीं ।।१६।। पैं श्रोतेमुखटिळका । घटसहस्रा अनेका- । माजीं बिंबोनि चंद्रिका । न भेदे जेवीं ।।१७।। नाना लवणकणाचिये राशी । क्षारता एकचि जैसी । कां कोडी एकीं ऊसीं । एकचि गोडी ।।१८।।
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ।।१६।।
तैसें अनेकीं भूतजातीं । जें आहे एकी व्याप्ती । विश्कार्या सुमती । कारण जें गा ।।१९।। म्हणोनि हा भूताकारु । जेथूनि तेंचि तया आधारु । कल्लोळा सागरु । जियापरी ।।९२०।। बाल्यादि तिन्हीं वयसीं । काया एकचि जैसी । तैसें आदिस्थितिग्रासी । अखंड जें ।।२१।। सायंप्रातर्मध्यान्ह । होतां जातां दिनमान । जैसें कां गगन । पालटेना ।।२२।। अगा सृष्टीवेळे प्रियोत्तमा । जया नांव म्हणती ब्रह्मा । व्याप्ति जें विष्णुनामा । पात्र जाहलें ।।२३।। मग आकारु हा हारपे । तेव्हां रुद्र जें म्हणिपे । तेंही गुणत्रय जेव्हां लोपे । तैं जें शून्य ।।२४।। नभाचें शून्यत्व गिळून । गुणत्रयातें नुरउन । तें शून्य तें महाशून्य । श्रुतिवचनसंमत ।।२५।।
ज्योतिषामपि तज्जोतिस्तमस: परमुच्यते ।
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ।।१७।।
जें अग्नीचें दीपन । जें चंद्राचें जीवन । सूर्याचे नयन । देखती जेणें ।।२६।। जयाचेनि उजियेडें । तारांगण उबडें । महातेज सुरवाडें । जेणें राहाटे ।।२७।। जें आदीची आदी । जें वृद्धीची वृद्धी । बुद्धीची जें बुद्धी । जीवाचा जीवु ।।२८।। जें मनाचें मन । जें नेत्राचें नयन । कानाचे कान । वाचेची वाचा ।।२९।। जें प्राणाचा प्राण । जें गतीचे चरण । क्रियेचें कर्तेपण । जयाचेनी ।।९३०।। आकारु जेणें आकारे । विस्तारु जेणें विस्तारे । संहारु जेणें संहारे । पंडुकुमरा ।।३१।। जें मेदिनीची मेदिनी । जें पाणी पिऊनि असे पाणी । तेजा दिवेलावणी । जेणें तेजें ।।३२।। जें वायूचा श्वासोश्वासु । जें गगनाचा अवकाशु । हें असो आघवाचि आभासु । आभासे जेणें ।।३३।। किंबहुना पांडवा । जें आघवेंचि असे आघवा । जेथ नाहीं रिगावा । द्वैतभावासी ।।३४।। जें देखिलियाचिसवें । दृश्य द्रष्टा हें आघवें । एकवाट कालवे । सामरस्यें ।।३५।। मग तेंचि होय ज्ञान । ज्ञाता ज्ञेय हन । ज्ञाने गमिजे स्थान । तेंहि तेंचि ।।३६।। जैसें सरलियां लेख । आंख होती एक । तैसें साध्यसाधनादिक । ऐक्यासि ये ।।३७।। अर्जुना जिये ठायीं । न सरे द्वैताची वही । हें असो जें हृदयीं । सर्वांचां असे ।।३८।।
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासत: ।
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ।।१८।।
एवं तुजपुढां । आदी क्षेत्र सुहाडा । दाविलें फाडोवाडां । विवंचुनी ।।३९।। तैसेंचि क्षेत्रापाठीं । जैसेनि देखसी दिठी । तैसें ज्ञान किरीटी । सांगितलें ।।९४०।। अज्ञानाही कौतुकें । रूप केलें निकें । जंव आयणी तुझी टेंके । पुरे म्हणें ।।४१।। आणि आतां हे रोकडें । उपपत्तीचेनि पवाडे । निरूपिले उघडें । ज्ञेय पैं गा ।।४२।। हे आघवीच विवंचना । बुद्धी भरोनि अर्जुना । मत्सिद्धिभावना । माझिया येती ।।४३।। देहादिपरिग्रहीं । संन्यासु करूनियां जिहीं । जीवु माझां ठार्इं । वृत्तिकु केला ।।४४।। ते मातें किरिटी । हेंचि जाणोनियां शेवटीं । आपणपयां साटोवाटी । मीचि होती ।।४५।। मीचि होती परी । हे मुख्य गा अवधारीं । सोहोपी सर्वांपरी । रचिली आम्हीं ।।४६।। कडां पायरी कीजे । निराळीं माचु बांधिजे । अथावीं सुइजे । तरी जैसी ।।४७।। ए-हवीं आघवेंचि आत्मा । हें सांगो जरी वीरोत्तमा । तरी जे तुझिया मनोधर्मा । गिळेल ना ।।४८।। म्हणोनि एकचि संचलें । चतुर्धा आम्हीं केलें । जें अदळपण देखिलें । तुझिये प्रज्ञे ।।४९।। पैं बाळ जैं जेवविजे । तैं घांसु विसा ठायीं कीजे । तैसें एकचि हें चतुव्र्याजें । कथिलें आम्हीं ।।९५०।। एक क्षेत्र एक ज्ञान । एक ज्ञेय एक अज्ञान । हे भाग केले अवधान । जाणोनि तुझें ।।५१।। आणि ऐसेनही पार्था । जरी हा अभिप्रावो तुज हाता । नये तरी हे व्यवस्था । एक वेळ सांगों ।।५२।। आतां चौठायीं न करूं । एकही म्हणोनि न सरूं । आत्मानात्मया धरूं । सरिसा पाडु ।।५३।। परी तुवां येतुलें करावें । मागौनि तें आम्हां देयावें । जे कानाचि नांव ठेवावें । आपण पैं गा ।।५४।। या श्रीकृष्णाचिया बोला । पार्थु रोमांचितु जाला । तेथ देवो म्हणती भला । उचंबळें ना ।।५५।। ऐसेनि तो येतां वेगु । धरूनि म्हणे श्रीरंगु । प्रकृतिपुरुषविभागु । परिसें सांगों ।।५६।।
प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसंभवान् ।।१९।।
जया मार्गातें जगीं । सांख्य म्हणती योगी । जयाचिये भाटिवेलागी । मी कपिल जाहलों ।।५८।। तो आईक निर्दोखु । प्रकृतिपुरुषविवेकु । म्हणे आदिपुरुखु । अर्जुनातें ।।५८।। तरी पुरुष अनादि आथी । आणि तैंचि लागोनि प्रकृती । संवसरिसी दिवोराती । दोनी जैसी ।।५९।। कां रूप नोहे वायां । परी रूपा लागली छाया । निकणु वाढे धनंजया । कणेसीं कोंडा ।।९६०।। तैसीं जाण जवटें । दोन्हीं इयें एकवाटें । प्रकृतिपुरुष प्रकटें । अनादिसिद्धें ।।६१।। पैं क्षेत्र येणें नांवें । जें सांगितलें आघवें । तेंचि एथ जाणावें । प्रकृति हे गा ।।६२।। आणि क्षेत्रज्ञु ऐसें । जयातें म्हणितलें असे । तो पुरुष हें अनारिसें । न बोलों घेर्इं ।।६३।। इयें आनानें नांवें । परी निरूप्य आन नोहे । हें लक्षण न चुकावें । पुढतपुढती ।।६४।। तरी केवळ जे सत्ता । तो पुरुष गा पंडुसुता । प्रकृती तें समस्तां । क्रिया नाम ।।६५।। बुद्धि इंद्रियें अंत:करण । इत्यादि विकारभरण । आणि ते तिन्ही गुण । सत्त्वादिक ।।६६।। हा आघवाचि मेळावा । प्रकृती जाहला जाणावा । हेचि हेतु संभवा । कर्माचिया ।।६७।।
कार्यकरणकर्तृत्वे हेतु: प्रकृतिरुच्यते ।
पुरुष: सुखदु:खानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ।।२०।।
तेथ इच्छा आणि बुद्धी । घडवी अहंकारेंसीं आधीं । मग तिया लाविती वेधीं । कारणाचां ।।६८।। तेंचि कारण ठाकावया । जें सूत्र धरणें उपाया । तया नांव धनंजया । कार्य पैं गा ।।६९।। आणि इच्छा मदाचां थावीं । लागली मनातें उठवी । तें इंद्रियें राहाटवी । हें कर्तृत्व पैं ।।९७०।। म्हणोनि तिन्ही या जाणा । कार्य कर्तृत्वकारणा । प्रकृती मूळ हे राणा । सिद्धांचा म्हणे ।।७१।। एवं तिहींचेनि समवायें । प्रकृती कर्मरूप होये । परी जया गुणा वाढे त्राये । त्याचि सारिखी ।।७२।। जें सत्त्वगुणें अधिष्ठिजे । तें सत्कर्म म्हणिजे । रजोगुणें निपजे । मध्यम तें ।।७३।। जें कां केवळे तमें । होती जियें कर्में । निषिद्धें अधमें । जाण तियें ।।७४।। ऐसेनि संतासंतें । कर्में प्रकृतीस्तव होतें । तयापासोनि निर्वाळे तें । सुखदु:ख गा ।।७५।। असंतीं दु:ख उपजे । सत्कर्मीं सुख निफजे । तया दोहींचा बोलिजे । भोगु पुरुषा ।।७६।। सुखदु:खें जंववरी । निफजती साचोकारीं । तंव प्रकृति उद्यमु करी । पुरुषु भोगी ।।७७।। प्रकृतिपुरुषांची कुळवाडी । सांगता असंगडी । जे आंबुली जोडी । आंबुला खाय ।।७८।। आंबुलिया आंबुलिये । संगती ना सोये । कीं आंबुलि जग विये । चोज ऐकें ।।७९।।
पुरुष: प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
कारणं गुणसंगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ।।२१।।
जें अनंगु तो पेंधा । निकवडा नुसधा । जीर्णु अतिवृद्धा- । पासूनि वृद्धु ।।९८०।। तया आडनांव पुरुषु । ए-हवीं स्त्री ना नपुंसकु । किंबहुना एकु । निश्चयो नव्हे ।।८१।। तो अचक्षु अश्रवणु । अहस्तु अचरणु । रूप ना वर्णु । नाम आथी ।।८२।। अर्जुना कांहींचि जेथ नाहीं । तो प्रकृतीचा भर्ता पाहीं । कीं भोगणें ऐसयाही । सुखदु:खाचें ।।८३।। तो तरी अकर्ता । उदासु अभोक्ता । परी इया पतिव्रता । भोगविजे ।।८४।। जियेतें अळुमाळु । रूपागुणाचा चाळढाळु । ते भलतैसाही खेळु । लेखा आणी ।।८५।। मा इये प्रकृती तंव । गुणमयीं हेंचि नांव । किंबहुना सावेव । गुण तेचि हे ।।८६।। हे प्रकृति क्षणीं निच नवी । रूपाचीच आघवी । जडातेंही माजवी । इयेचा माजु ।।८७।। नांवे इया प्रसिद्धें । स्नेहो इया स्निग्धें । इंद्रियें प्रबुद्धें । इयेचेनी ।।८८।। कायि मन हें नपुंसक । कीं ते भोगवी तिन्हीं लोक । ऐसें ऐसें अलौकिक । करणें इयेचें ।।८९।। हे भ्रमाचें महाद्वीप । हे व्याप्तीचेंचि रूप । विकार उमप । इया केले ।।९९०।। हे कामाची मांडवी । हे मोहवनींची माधवी । इये प्रसिद्धचि दैवी । माया हें नांव ।।९१।। हे वाङ्मयाची वाढी । हे साकारपणाची जोडी । प्रपंचाची धाडी । अभंग हे ।।९२।। कळा येथूनि जालिया । विद्या इयेचिया केलिया । इच्छा ज्ञान क्रिया । वियाली हे ।।९३।। हे नादाची टांकसाळ । हे चमत्काराचें वेळाउळ । किंबहुना सकळ । खेळु इयेचा ।।९४।। जे उत्पत्ति प्रलयो होत । ते इयेचे सायंप्रात । हें असो अद्भुत । मोहन हे ।।९५।। हे अद्वयाचें दुसरें । हे नि:संगाचें सोयरें । हे निराळेंसि घरें । नांदत असे ।।९६।। इयतें येतुलावरी । सौभाग्यव्याप्तिची थोरी । म्हणोनि तया आवरी । अनावरातें ।।९७।। तयाचां तंव ठायीं । निपटूनि कांहींचि नाहीं । कीं तया आघवेंही । आपणचि होय ।।९८।। तया स्वयंभाची संभूती । तया अमूर्ताची मूर्ती । आपण होय स्थिती । ठावो तया ।।९९।। तया अनार्ताची आर्ती । तया पूर्णाची तृप्ती । तया अकुळाची जाती । गोत होय ।।१०००।। निराकाराचा आकारु । तया निव्र्यापाराचा व्यापारु । निरहंकाराचा अहंकारु । होऊनि ठाके ।।१।। तया अचर्चाचें चिन्ह । तया अपाराचें मान । तया अमनस्काचें मन । बुद्धी ही होय ।।२।। तया अनामाचें नाम । तया अजाचें जन्म । आपण होय कर्म । क्रिया तया ।।३।। तया निर्गुणाचे गुण । तया अचरणाचे चरण । तया अश्रवणाचे श्रवण । अचक्षूचे चक्षू ।।४।। तया भावातीताचे भाव । तया निरवयवाचे अवयव । किंबहुना होय सर्व । पुरुषाचें हे ।।५।। ऐसेनि इया प्रकृती । आपुलिया सर्वव्याप्ती । अविकारातें विकृती- । माजीं कीजें ।।६।। तेथ पुरुषत्व जें असे । तें ये इये प्रकृतिदशें । चंद्रमा अंवसे । पडिला जैसा ।।७।। विदळ बहु चोखा । मीनलिया वाला एका । कसु होय पांचिका । जयापरी ।।८।। कां साधूतें गोंदळी । संचरोनि सूये मैळीं । नाना सुदिनाचा आभाळीं । दुर्दिनु कीजे ।।९।। तेथ पय पशूचां पोटीं । कां वन्हि जैसा काष्ठीं । गुंडूनि घेतला पटीं । रत्नदीपु ।।१०१०।। राजा पराधीनु जाहला । कीं सिंहु रोगें रुंधला । तैसा पुरुष प्रकृती आला । स्वतेजा मुके ।।११।। जागता नरु सहसा । निद्रा पाडूनि जैसा । स्वप्नींचिया सोसा । वश्यु कीजे ।।१२।। तैसें प्रकृति जालेपणें । पुरुषा गुण भोगणें । उदास अंतुरीगुणें । आतुडे जेवीं ।।१३।। तैसें अजा नित्या होये । आंगीं जन्ममृत्यूचे घाये । वाजती जैं लाहे । गुणसंगातें ।।१४।। परी तें ऐसे पंडुसुता । तातले लोह पिटितां । जेवीं वन्हीसीचि घाता । बोलती तया ।।१५।। कां आंदोळलिया उदक । प्रतिमा होय अनेक । तें नानात्व म्हणती लोक । चंद्रीं जेवीं ।।१६।। दर्पणाचिया जवळिका । दुजेपण जैसें ये मुखा । कां कुंकुमें स्फटिका । लोहित्त्व ये ।।१७।। तैसा गुणसंगमें । अजन्मा हा जन्मे । पावतु ऐसा गमे । ए-हवीं नाहीं ।।१८।। अधमोत्तमा योनी । यासि ऐसिया मानीं । जैसा संन्यासी होय स्वप्नीं । अंत्यादि जाती ।।१९।। म्हणोनि केवळा पुरुषा । नाहीं होणें भोगणें देखा । एथ गुणसंगुचि अशेखा- । लागीं मूळ ।।१०२०।।
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वर: ।
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुष: पर: ।।२२।।
हा प्रकृतिमाजीं उभा । परी जुई ऐसा वोथंबा । यया प्रकृती पृथ्वीनभा । तेतुला पाडु ।।२१।। प्रकृतिसरितेचां तटीं । मेरु हा किरिटी । माजीं बिंबे परी लोटीं । लोटों नेणें ।।२२।। प्रकृति होय जाये । हा तो असतुचि आहे । म्हणोनि आब्रह्याचें होये । शासन हा ।।२३।। प्रकृति येणें जिये । याचिया सत्ता जग विये । इयालागीं इये । वरयतु हा ।।२४।। अनंतें काळें किरीटी । जिया मिळती इया सृष्टी । तिया रिगती ययाचां पोटीं । कल्पांतसमयीं ।।२५।। हा महद्ब्रह्म गोसावी । ब्रह्मगोललाघवी । अपारपणें मवी । प्रपंचातें ।।२६।। पैं या देहामाझारीं । परमात्मा ऐसी जे परी । बोलिजे हे अवधारीं । ययातेंचि ।।२७।। अगा प्रकृतिपरौता । एकु आथी पंडुसुता । ऐसा प्रवादु तो तत्त्वता । पुरुषु हा पैं ।।२८।।
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणै: सह ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ।।२३।।
जो निखळपणें येणें । पुरुषातें यया जाणे । आणि गुणाचें करणें । प्रकृतीचें तें ।।२९।। हे रूप हे छाया । पैल जळ हे माया । ऐसा निवाडु धनंजया । जेविं कीजे ।।१०३०।। तेणें पाडें अर्जुना । प्रकृतिपुरुषविवंचना । जयाचिया मना । गोचर जाहली ।।३१।। तो शरीराचेनि मेळें । करूं का कर्में सकळें । परी आकाश धुये न मैळें । तैसा असे ।।३२।। आथिलेनि देहें । जो न घेपे देहमोहें । देह गेलिया नोहे । पुनरपि तो ।।३३।। ऐसा तया एकु । प्रकृतिपुरुषविवेकु । उपकारु अलौकिकु । करी पैं गा ।।३४।। परी हाचि अंतरीं । विवेक भानूचियापरी । उदैजे ते अवधारीं । उपाय बहुत ।।३५।।
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।।
अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ।।२४।।
कोणी एकु सुभटा । विचाराचा आगिटा । आत्मानात्मकिटा । पुटें देऊनि ।।३६।। छत्तीसही वानी भेद । तोडोनि निर्विवाद । निवडिती शुद्ध । आपणपें ।।३७।। तया आपणपयाचां पोटीं । आत्मध्यानाचिया दिठी । देखती गा किरिटी । आपणपेंचि ।।३८।। आणिक पैं दैवबगें । चित्त देती सांख्ययोगें । एक ते अंगलगें । कर्माचेनि ।।३९।।
अन्ये त्वेवमजानन्त: श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणा: ।।२५।।
येणें येणें प्रकारें । निस्तरती साचोकारें । हे भवभेउरें । आघवेंचि ।।१०४०।। परी हे करिती ऐसें । अभिमानु दवडूनि देशें । एकाचिया विश्वासें । टेंकती बोला ।।४१।। जे हिताहित देखती । हानिकणवा घेपती । पुसोनि शीणु हरिती । देती सुख ।।४२।। तयांचेनि मुखें निघे । तेतुलें आदरें चांगें । ऐकोनियां आंगें । मनें होती ।।४३।। तया ऐकणेयाचि नांवें । ठेविती गा आघवें । तया अक्षरासी जीवें । लोण करिती ।।४४।। तेही अंतीं कपिध्वजा । इया मरणार्णवसमाजा- । पासूनि निघती वोजा । गोमटिया ।।४५।। ऐसेसे हे उपाये । बहुवस एथें पाहें । जाणावया होये । एकी वस्तु ।।४६।। आतां पुरे हें बहुत । पैं सर्वार्थाचें मथित । सिद्धांतनवनीत । देऊं तुज ।।४७।। येतुलेनि पंडुसुता । अनुभव लाहाणा आयिता । येर तंव तुज होतां । सायास नाहीं ।।४८।। म्हणोनि बुद्धि रचूं । मतवाद हे खांचूं । सोलींव निर्वचूं । फलितार्थुचि ।।४९।।
यावत्संजायते किंचित्सत्त्वं स्थावरजंगमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ।।२६।।
तरी क्षेत्रज्ञ येणें बोलें । तुज आपणपें जें दाविलें । आणि क्षेत्र सांगितलें । आघवें जें ।।१०५०।। तया येरयेरांचां मेळीं । होइजे भूतीं सकळीं । अनिलसंगें जळी । कल्लोळ जैसे ।।५१।। कां तेजा आणि उखरा । भेटी जालिया वीरा । मृगजळाचिया पुरा । रूप होय ।।५२।। नाना धाराधरधारीं । झळंबलिया वसुंधरी । उठिजे जेविं अंकुरीं । नानाविधीं ।।५३।। तैसें चराचर आघवें । जें कांही जीवू नांवें । तें तों उभययोगें संभवे । ऐसें जाण ।।५४।। इयालागीं अर्जुना । क्षेत्रज्ञा प्रधाना- । पासूनि न होती भिन्ना । भूतव्यक्ति ।।५५।।
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं य: पश्यति स पश्यति ।।२७।।
पैं पटत्व तंतू नव्हे । तरी तंतूसिचि तें आहे । ऐसां खोलीं डोळां पाहें । ऐक्य हें गा ।।५६।। भूतें आघवींचि होती । एकाची एक आहाती । परी पैं भूतप्रतीती । वेगळीक असे ।।५७।। यांची नामेंही आनानें । अनारिसीं वर्तनें । वेषही सिनानें । आघवेयांचे ।।५८।। ऐसें देखोनि किरीटी । भेद सूसी हन पोटीं । तरी जन्माचिया कोटी । न लाहसी निघों ।।५९।। पैं नानाप्रयोजनशीळें । दीर्घें वक्रें वर्तुळें । होती एकीचींच फळें । तुंबिणीयेचीं ।।१०६०।। होतु कां उजु वांकुडे । परी बोरीचे हें न मोडे । तैसीं भूतें अवघडें । वस्तु उजू ।।६१।। अंगारकणीं बहुवसीं । उष्णता समान जैसी । तैसा नाना जीवराशीं । परेशु असे ।।६२।। गगनभरी धारा । परी पाणी एकचि वीरा । तैसा या भूताकारा । सर्वांगीं तो ।।६३।। हे भूतग्राम विषम । परी वस्तु ते एथ सम । घटमठीं व्योम । जियापरी ।।६४।। हा नाशता भूताभासु । एथ आत्मा तो अविनाशु । जैसा केयूरादिकीं कसु । सुवर्णाचा ।।६५।। एवं जीवधर्महीनु । जो जीवासीं अभिन्नु । देखे तो सुनयनु । ज्ञानियांमाजीं ।।६६।। ज्ञानाचा डोळा डोळसां- । माजीं डोळसु तो वीरेशा । हे स्तुति नोहे बहुवसा । भाग्याचा तो ।।६७।।
समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ।।२८।।
जे गुणेंद्रियधोकटी । देह धातूंची त्रिकुटी । पांचमेळावा वोखटी । दारुण हे ।।६८।। हे उघड पांचवेउली । हे पंचधा आंगीं लागली । जीवपंचानना सांपडली । हरिणकुटी हे ।।६९।। ऐसा असोनि इये शरीरीं । कोण नित्यबुद्धीची सुरी । अनित्यभावाचां उदरीं । दाटीचिना ।।१०७०।। परी इये देहीं असतां । जो नयेचि आपणया घाता । आणि शेखीं पंडुसुता । तेथेंचि मिळे ।।७१।। जे योगज्ञानाचिया प्रौढी । वोेलांडूनियां जन्मकोडी । न निगों इया भाषा बुडी । देती योगी ।।७२।। जें आकाराचें पैल तीर । जें नादाची पैल मेर । तुर्येचें माजघर । परब्रह्म जें ।।७३।। मोक्षासकट गती । जेथे येती विश्रांति । गंगादि अपांपती । सरिता जेवीं ।।७४।। तें सुख येणेंचि देहें । पायपाखाळणिया लाहे । जो भूतवैषम्यें नोहे । विषमबुद्धी ।।७५।। दीपांचां कोडीं जैसें । एकचि तेज सरिसें । तैसा जो असे । सर्वत्र ईशु ।।७६।। ऐसेनि समत्वें पंडुसुता । जिये जो देखतसाता । तो मरणा आणि जीविता । नागवे फुडा ।।७७।। म्हणोनि तो दैवागळा । वानीत असों वेळोवेळां । जे साम्यसेजे डोळा । लागला तया ।।७८।।
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वश: ।
य: पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ।।२९।।
आणि मनोबुद्धिप्रमुखें । कर्मेंद्रियें अशेखें । करी प्रकृतीचि हें देखे । साचें जो गा ।।७९।। घरींचीं राहटती घरीं । घर कांहीं न करी । अभ्र धांवे अंबरीं । अंबर उगें ।।१०८०।। तैसी प्रकृति आत्मप्रभा । खेळे गुणीं विविधारंभा । येथ आत्मा तो वोथंबा । नेणे कोण ।।८१।। ऐसेनि येणें निवाडें । जयाचां जीवीं उजिवडे । अकर्तयातें फुडें । देखिले तेणें ।।८२।।
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ।।३०।।
ए-हवीं तैंचि अर्जुना । होईजे ब्रह्मसंपन्ना । जैं या भूताकृती भिन्ना । दिसती एकीं ।।८३।। लहरी जैसिया जळीं । परमाणुकणिका स्थळीं । रश्मीकर मंडळीं । सूर्याचां जेवीं ।।८४।। नातरी देहीं अवेव । मनीं आघवेचि भाव । विस्फुलिंग सावेव । वन्हीं एकीं ।।८५।। तैसे भूताकार एकाचे । हें दिठी रिगे जैं साचें । तैंचि ब्रह्मसंपत्तीचें । तारूं लागे ।।८६।। मग जया तयाकडे । ब्रह्मचि दिठी उघडे । किंबहुना जोडे । अपार सुख ।।८७।। येतुलेनि तुज पार्था । प्रकृतिपुरुषव्यवस्था । ठायें ठावो प्रतीतिपथा । माजीं जाहली ।।८८।। अमृत जैसें ये चुळा । कां निधान देखिजे डोळां । तेतुला जिव्हाळा । मानावा गा ।।८९।। हा जी जाहलिये प्रतीती । घर बांधणे जें चित्तीं । तें आतां ना सुभद्रापती । इयावरी ।।१०९०।। तरी एकदोन्ही ते बोल । बोलिजती सखोल । देर्इं मनातें वोल । मग ते घेर्इं ।।९१।। ऐसें देवें म्हणितलें । मग बोलों आदरिलें । तेथें अवधानाचेंचि केलें । सर्वांग येरें ।।९२।।
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्यय: ।
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ।।३१।।
म्हणे परमात्मा म्हणिपे । तो ऐसा जाण स्वरूपें । जळीं जळें न लिंपे । सूर्यु जैसा ।।९३।। कां जे जळा आदीं पाठीं । सूर्य असतुचि असे किरीटी । माजीं बिंबें तें दृष्टी । आणिकांचिये ।।९४।। तैसा आत्मा देहीं । आथि म्हणिपे हें कांहीं । साचें तरी नाहीं । तो जेथिंचा तेथें ।।९५।। आरिसां मुख जैसें । बिंबलिया नाम असे । देहीं वसणें तैसें । आत्मतत्त्वा ।।९६।। तया देहा म्हणती भेटी । हे सपायी निर्जीव गोठी । वारिया वाळुवे गांठी । केंही आहे ।।९७।। आगी आणि पीसा । दोरा सुवावा कैसा । केउता सांदा आकाशा । पाषाणेंसी ।।९८।। एक निघे पूर्वेकडे । एक तें पश्चिमेकडे । तिये भेटीचेनि पाडें । संबंधु हा ।।९९।। उजिवडा आणि आंधारेया । जो पाडु मृता उभया । तोचि गा आत्मया । देहा जाण ।।११००।। रात्री आणि दिवसा । कनका आणि कापुसा । अपाडु कां जैसा । तैसाचि हा ।।१।। देह तंव पांचांचें जालें । हें कर्माचां गुणीं गुंथलें । भंवतसे चाकीं सूदलें । जन्ममृत्यूचां ।।२।। हे काळानळाचां कुंडीं । घातली लोणियाची उंडी । माशी पांखु पाखडी । तंव हें सरे ।।३।। हें विपाये आगींत पडे । तरी भस्म होऊनि उडे । जाहलें श्वाना वरपडें । तरी ते विष्ठा ।।४।। या चुके दोन्हीं काजा । तरी होय कृमींचा पुंजा । हा परिमाणु कपिध्वजा । कश्मळु गा ।।५।। या देहाची हे दशा । आणि आत्मा तो येथ ऐसा । पंै नित्य शुद्ध आपैसा । अनादिपणें ।।६।। सकळु ना निष्कळु । अक्रियु ना क्रियाशिळु । कृश ना स्थुळु । निर्गुणपणें ।।७।। साभासु ना निराभासु । प्रकाशु ना अप्रकाशु । अल्प ना बहुवसु । अरूपपणें ।।८।। रिता ना भरितु । रहितु ना सहितु । मूर्तु ना अमूर्तु । शून्यपणें ।।९।। आनंदु ना निरानंदु । एकु ना विविधु । मोकळा ना बद्धु । आत्मपणें ।।१११०।। येतुला ना तेतुला । आइता ना रचिला । बोलता ना उगला । अलक्षपणे ।।११।। सृष्टीचा होणा न रचे । सर्वसंहारें न वेंचे । आथी नाथी या दोहींचे । पंचत्व तो ।।१२।। मवे ना चर्चे । वाढे ना खांचे । विटे ना वेेंचें । अव्ययपणें ।।१३।। एवंरूप पैं आत्मा । देही जें म्हणती प्रियोत्तमा । तें मठाकारें व्योमा । नाम जैसें ।।१४।। तैसें तयाचिये अनुस्यूती । होती जाती देहाकृती । तो घे ना सांडी सुमती । जैसा तैसा ।।१५।। अहोरात्रें जैसीं । येती जाती आकाशीं । आत्मसत्ते तैसीं । देहें जाण ।।१६।। म्हणोनि इये शरीरीं । कांहीं करवी ना करी । आयताही व्यापारी । सज्जु नव्हे ।।१७।। यालागीं स्वरूपें । उणा पुरा न घेपे । हें असो तो न लिंपे । देहीं देहा ।।१८।।
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।
सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ।।३२।।
अगा आकाश कें नाहीं । हें न रिघेचि कवणेठायीं । परी कायिसेंनि कहीं । गादिजेना जैसें ।।१९।। तैसा सर्वत्र सर्व देहीं । आत्मा असतुचि असे पाहीं । संगदोषें एकेंही । लिप्तु नव्हे ।।११२०।। पुढतपुढती एथें । हेंचि लक्षण निरुतें । जें जाणावें क्षेत्रज्ञातें । क्षेत्रविहिना ।।२१।।
यथा प्रकाशयत्येक: कृत्स्नं लोकमिमं रवि: ।
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ।।३३।।
संसर्गें चेष्टिजे लोहें । परी लोह भ्रामक नोहे । क्षेत्रक्षेत्रज्ञां आहे । तेतुला पाडु ।।२२।। दीपकाची अर्ची । राहाटी वाहे घरींची । परी वेगळीक कोडीची । दीपा आणि घरा ।।२३।। काष्ठांचां पोटीं । वन्हि असे किरीटी । परी काष्ठ नोहे या दिठी । पाहिजे गा ।।२४।। अपाडु नभा आभाळा । रवि आणि मृगजळा । तैसाचि हाही डोळा । देखसी जरी ।।२५।। हें आघवेंचि असो एकु । गगनौंनी जैसा अर्कु । प्रगटवी लोकु । नांवें नांवें ।।२६।। एथ क्षेत्रज्ञु तो ऐसा । प्रकाशकु क्षेत्राभासा । यावरुतें हें न पुसा। शंका नेघा ।।२७।।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ।।३४।।
शब्दतत्त्वसारज्ञा । पैं देखणी तेचि प्रज्ञा । जे क्षेत्रा क्षेत्रज्ञा । अपाडु देखे ।।२८।। इया दोहींचे अंतर । देखावया चतुर । ज्ञानियांचें द्वार । आराधिती ।।२९।। याचिलागीं सुमती । जोडिती शांतिसंपत्ती । शास्त्रांचीं दुभतीं । पोसिती घरीं ।।११३०।। योगाचिया आकाशा । वळघिजे येवढाचि धिंवसा । याचियाचि आशा । पुरषासि गा ।।३१।। शरीरादि समस्त । मानिताति तृणवत । जीवें संतांचे होत । वाहणधरु ।।३२।। ऐेसैसियापरी । ज्ञानाचिया भरोवरी । करूनियां अंतरीं । निरुते होती ।।३३।। मग क्षेत्रज्ञा क्षेत्राचें । जे अंतर देखती साचें । ज्ञानें उन्मेख तयांचे । वोवाळूं आम्ही ।।३४।। आणि महाभूतादिकीं । प्रभेदलीं अनेकीं । पसरलीसे लटिकी । प्रकृति जे हे ।।३५।। ते शुकनळिकान्यायें । न लगती लागली आहे । हें जैसें तैसें होये । ठाउवें जयां ।।३६।। जैसी माळा ते माळा । ऐसीचि देखिजे डोळां । सर्पबुद्धि टवाळा । उखी होऊनि ।।३७।। कां शुक्ति ते शुक्ति । हे साच होय प्रतीती रुपेयाची भ्रांती । जाऊनियां ।।३८।। तैसी वेगळी वेगळेपणें । प्रकृती जे अंत:करणें । देखती ते मी म्हणें । ब्रह्म होती ।।३९।। जें आकाशाहूनि वाड । जें अव्यक्ताची पैल कड । जें भेटलिया अपाडा पाड । पडों नेदी ।।११४०।। आकारु जेथ सरे । जीवत्व जेथें विरे । द्वैत जेथ नुरे । अद्वय जें ।।४१।। तें परमतत्त्व पार्था । होती ते सर्वथा । जे आत्मानात्मव्यवस्था । राजहंसु ।।४२।। ऐसा हा जी आघवा । श्रीकृष्णें तया पांडवा । उगाणा दिधला जीवा । जीवाचिया ।।४३।। येर कलशीचें येरी । रिचविजे जयापरी । आपणपें तया हरी । दिधलें तैसें ।।४४।। आणि कोणा देता कोण । तो नर तैसा नारायण । वरी अर्जुनातें कृष्ण । हा मी म्हणें ।।४५।। परी असो तें नाथिलें । ना पुसतां कां मी बोलें । किंबहुना दिधलें । सर्वस्व देवें ।।४६।। कीं तो पार्थु जी मनीं । अझुनी तृप्ती न मनी । अधिकाधिक उतान्ही । वाढवीतु असे ।।४७।। स्नेहाचिया भरोवरी । आंबुथिला दीपु घे थोरी । चाड अर्जुना अंतरीं । परिसतां तैसी ।।४८।। तेथ सुगरणी उदारे । रसज्ञ आणि जेवणारे । मिळती मग अवतरे । हातु जैसा ।।४९।। तैसें जी होतसे देवा । तया अवधानाचिया लवलवा । पाहातां व्याख्यान चढलें थांवा । चौगुणें वरी ।।११५०।। सुवायें मेघु सांवरे । जैसा चंद्रें सिंधू भरे । तैसा मातुला रसु आदरें । श्रोतयांचेनि ।।५१।। आतां आनंदमय आघवें । विश्व कीजेल देवें । तें रायें परिसावें । संजयो म्हणे ।।५२।। एवं जे महाभारतीं । श्रीव्यासें अप्रांतमती । भीष्मपर्वीं शांती । म्हणितली कथा ।।५३।। तो कृष्णार्जुनसंवादु । नागरी बोलीं विशदु । सांगोनि दाऊं प्रबंधु । वोवियेचा ।।५४।। नुसधीचि शांतिकथा । आणिजेल कीर वाक्पथा । जे शृंगाराचां माथां । पाय ठेविती ।।५५।। दाऊं वेल्हाळे देशी नवी । जे साहित्यातें वोजावी । अमृतातें चुकी ठेवी । गोडिसेपणें ।।५६।। बोल वोल्हावतेनि गुणें । चंद्रासि घे उमाणे । रसरंगी भुलवणें । नादु लोपी ।।५७।। खेचराचियाही मना । आणी सात्त्विकाचा पान्हा । श्रवणासंवें सुमना । समाधी जोडे ।।५८।। तैसा वाग्विलास विस्तारूं । गीतार्थें विश्व भरूं । आनंदाचे आवारूं । मांडू जगा ।।५९।। फिटो विवेकाची वाणी । हो काना मना जिणी । देखो आवडे तो खाणी । ब्रह्मविद्येची ।।११६०।। दिसों परतत्त्व डोळां । पाहो सुखाचा सोहळा । रिघो महाबोध सुकाळा- । माजीं विश्व ।।६१।। हें निफजेल आतां आघवें । ऐेसें बोलिजेल बरवें । जे अधिष्ठिला असें परमदेवें । निवृत्ती मी ।।६२।। म्हणोनि अक्षरीं सुभेदीं । उपमा श्लोक कोंदाकोंदी । झाडा देईन प्रतिपदीं । ग्रंथार्थासी ।।६३।। हा ठावोवरी मातें । पुरतया सारस्वतें । केलें असे श्रीमंतें । श्रीगुरुरायें ।।६४।। तेणें जी कृपासावायें । मी बोलें तेतुलें सामाये । आणि तुमचिये सभे लाहें । गीता म्हणों ।।६५।। वरी तुम्हां संतांचे पाये । आजि मी पातलों आहे । म्हणोनि जी नोहे । अटकु कांहीं ।।६६।। प्रभु काश्मिरीं मुकें । नुपजे हें कौतुकें । नाहीं उणीं सामुद्रिकें । लक्ष्मीयेसी ।।६७।। तैसी तुम्हां संतांपासीं । अज्ञानाची गोठी कायसी । यालागीं नवरसीं । वरुषेन मी ।।६८।। किंबहुना आतां देवा । अवसरु मज देयावा । ज्ञानदेव म्हणे बरवा । सांगेन ग्रंथु ।।११६९।।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्याय: ।।१३।।
श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय तेरावा समाप्त ।। (श्लोक ३४, ओव्या ११६९)
।। पुंडलिक वरदा ऽऽ हरि विठ्ठल श्रीऽऽ ज्ञानदेव तुकाऽऽराम ।।
श्रीभगवानुवाच
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहु: क्षेत्रज्ञ इति तद्विद: ।।१।।
पार्था परिसिजे । देह हें क्षेत्र म्हणिजे । हेंचि जाणे तो बोलिजे । क्षेत्रज्ञु एथें ।।७।।
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ।।२।।
तरी क्षेत्रज्ञु जो एथें । तो मीचि जाण निरुतें । जो सर्वक्षेत्रातें । संगोपोनि असे ।।८।। क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें । जाणणें जें निरुतें । ज्ञान ऐसें तयातें । मानूं आम्हीं ।।९।।
तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारी यतश्च यत् ।
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृृणु ।।३।।
तरी क्षेत्र येणें नांवें । हें शरीर जेणें भावें । म्हणितलें तें आघवें । सांगों आतां ।।१०।। हें क्षेत्र कां म्हणिजे । कैसें कें हें उपजे । कवण कवणीं वाढविजे । विकारा एथ ।।११।। हें औट हात मोटकें । कीं केवढें पां केतुकें । बरड कीं पिके । कोणाचें हें ।।१२।। इत्यादि सर्व । जे जे याचे भाव । ते बोलिजती सावेव । अवधान देर्इं ।।१३।। पैं याचि स्थळाकारणें । श्रुति सदां बोबाणें । तर्कु येणेंचि ठिकाणें । तोंडाळु केला ।।१४।। चाळितां हेंचि बोली । दर्शनें शेवटा आलीं । तेवींचि नाहीं बुझाविलीं । अझुनी द्वंद्वें ।।१५।। शास्त्रांचिये सोयरिके । विचळिजे येणेंचि एकें । याचेनि एकवंकें । जगासि वादु ।।१६।। तोंडेंसी तोंडा न पडे । बोलेंसि बोला न घडे । इया युक्ति बडबडे । त्राय जाहली ।।१७।। नेणों कोणाचें हें स्थळ । परी कैसें अभिलाषाचें बळ । जें घरोघरीं कपाळ । पिटवीत असे ।।१८।। नास्तिका द्यावया तोंड । वेदांचें गाढें बंड । तें देखोनि पाखांड । आनचि वाजें ।।१९।। म्हणे तुम्ही निर्मूळ । लटिकें हे वाग्जाळ । ना म्हणसी तरी पोफळ । घातलें आहे ।।२०।। पाखांडाचे कडे । नागवीं लुंचिती मुंडें । नियोजिलीं वितंडें । ताळासि येती ।।२१।। मृत्युबळाचेनि माजें । हें जाईल वीण काजें । तें देखोनियां व्याजें । निघाले योगी ।।२२।। मृत्यूनि आधाधिले । तिहीं निरंजन सेविलें । यमदमांचे केले । मेळावे पुरे ।।२३।। येणेंचि क्षेत्राभिमानें । राज्य त्यजिलें ईशानें । गुंति जाणोनि स्मशानें । वासु केला ।।२४।। ऐसिया पैजा महेशा । पांघुरणे दाही दिशा । लांचकरु म्हणूनि कोळसा । कामु केला ।।२५।। पैं सत्यलोकनाथा । वदनें आलीं बळार्था । तरी तो सर्वथा । जाणेचि ना ।।२६।।
ॠषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधै: पृथक् ।
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितै:।।४।।
एक म्हणती हें स्थळ । जीवाचेंचि समूळ । मग प्राण हें कूळ । तयाचें एथ ।।२७।। जे प्राणाचां घरीं । अंगें राबते भाऊ चारी । आणि मना ऐसा आवारी । कुळवाडीकरु ।।२८।। तयातें इंद्रियबैलांची पेटी । न म्हणे अवसीं पाहाटीं । विषयक्षेत्रीं आटी । काढी भली ।।२९।। मग विधीची वाफ चुकवी । आणि अन्यायाचे बीं वाफवी । कुकर्माचा करवी । राबु जरी ।।३०।। तरी तयाचिसारिखें । असंभड पाप पिकें । मग जन्मकोटी दु:खें । भोगी जीव ।।३१।। नातरी विधीचिये वाफे ।। सत्क्रिया बीज आरोपे । तरी जन्मशत मापें । सुखचि मविजे ।।३२।। तंव आणिक म्हणती हें नव्हे । हें जिवाचेंचि न म्हणावें । आमुतें पुसा आघवें । शेताचें या ।।३३।। अहो जीवु एथ उखिता । वस्तीकरु वाटे जातां । आणि प्राणु हा बलौता । म्हणोनि जागे ।।३४।। अनादि जे प्रकृति । सांख्य जियेतें गाती । क्षेत्र हे वृत्ति । इयेची जाणैं ।।३५।। आणि इयेतेंचि आघवा । आथी घरमेळावा । म्हणोनि वाहिवा । घरी वाहे ।।३६।। वाहिव्याचिये रहाटी । जे कां मुदल तिघे इये सृष्टी । ते इयेचांचि पोटीं । जाहले गुण ।।३७।। रजोगुण पेरी । तेतुलें सत्त्व सोंकरी । एकले तम करी । संवगणी ।।३८।। रचूनि महत्तत्त्वाचें खळें । मळी एके काळुगेनि पोळें । तेथ अव्यक्ताची मिळे । सांज भली ।।३९।। तंव एकीं मतिवंतीं । या बोलाचिया खंती । म्हणितलें या ज्ञप्ती । अर्वाचीना ।।४०।। हां हो परतत्त्वाआंतु । कें प्रकृतीची मातु । हा क्षेत्रवृत्तांतु । उगे आइका ।।४१।। शून्यसेजसाळिये । सुलीनतेचिये तुळिये । निद्रा केली होती बळियें । संकल्पें येणें ।।४२।। तो अवसांत चेइला । उद्यमीं सदैव भला । म्हणोनि ठेवा झाला । इच्छेसवें ।।४३।। निरालंबींची वाडी । त्रिभुवनायेवढी । हे तयाचिये जोडी । रूपा आली ।।४४।। महाभूतांचें एकवाट । सैरा वेंटाळूनि भाट । भूतग्रामाचें आघाट । चिरिले चारी ।।४५।। यावरी आदी । पांचवटेयाची बांधी । बांधली प्रभेदीं । पंचभूतिकीं ।।४६।। कर्माकर्माचे गुंडे । बांध घातले दोहींकडे । नपुंसकें बरडें । रानें केलीं ।।४७।। तेथ येरझारेलागीं । जन्ममृत्यूची सुरंगी । सुहाविली निलागी । संकल्पें येणें ।।४८।। मग अहंकारासि एकलाधी । करूनि जीवितावधी । वहाविलें बुद्धी । चराचर ।।४९।। यापरी निराळी । वाढे संकल्पाची डाहाळी । म्हणोनि तो मुळीं । प्रपंचा यया ।।५०।। इया मतमुक्तकीं । तेथ पडिघायिले आणिकीं । म्हणती हां हो विवेकी । तरी तुम्ही भले ।।५१।। परतत्त्वाचां गांवीं । संकल्पसेज देखावी । तरी कां पां न मनावी । प्रकृती तयांची ।।५२।। परी हे असो नव्हे । तुम्ही या न लगावें । आतांचि हें आघवें । सांगिजेल ।।५३।। तरी आकाशीं कवणें । केलीं मेघाचीं भरणें । अंतरिक्षी तारागणें । धरी कवण ।।५४।। गगनाचा तडवा । कोणें ओढिला केधवां । वारा हिंडतु असावा । हें कवणाचें मत ।।५५।। रोमां कवण पेरी । कोण समुद्र भरी । पर्जन्याचिया करी। धारा कवण ।।५६।। तैसें क्षेत्र हें स्वभावें । हे वृत्ती कवणाची नव्हे । हें वाहे तया फावे । येरां तुटे ।।५७।। तंव आणिकें एकें । क्षोभें म्हणितलें निकें । तरी भोगिजे एकें । काळें केवीं ।।५८।। हें जाणों मृत्यू रागिटा । सिंहाडयाचा दरकुटा । परी काय वांजटा । पूरिजत असे ।।५९।। तरी याचा मारु । देखताति अनिवारु । परी स्वमतीं भरु । अभिमानियां ।।६०।। महाकल्पापरौती । कव घालूनि अवचितीं । सत्यलोकभद्रजाती । आंगी वाजे ।।६१।। लोकपाळ निच नवे । दिग्गज मेळावे । स्वर्गींचिये आडवे । रिगोनि मोडी ।।६२।। येरें याचेनि अंगवातें । जन्ममृत्यूचिये गर्ते । निर्जीवें होऊनि भ्रमतें । जीवमृगें ।।६३।। न्याहाळा पां केव्हडा । पसरलासे चवडा । जो करूनियां माजिवडा । आकारगजु ।।६४।। म्हणोनि काळाची सत्ता । हा बोलु निरुता । ऐसे वादु पंडुसुता । क्षेत्रालागीं ।।६५।। हे बहु उखिविखी । ऋषीं केली नैमिषीं । पुराणें इयेविषीं । मतपत्रिका ।।६६।। अनुष्टुभादि छंदें । प्रबंधीं जियें विविधें । तें पत्रावलंबन मदें । करिताती अझुनी ।।६७।। वेदींचें बृहत्सामसूत्र । देखणेपणें पवित्र । परी तयाही हें क्षेत्र । नेणवेंचि ।।६८।। आणिक आणिकींही बहुतीं । महाकवीं हेतुमंतीं । ययालागीं मती । वेंचिलिया ।।६९।। परी ऐसें हें एवढें । कीं अमुकेयाचेंचि फुडें । हें कोणाही वरपडे । होयचिना ।।७०।। आतां यावरी जैसें । क्षेत्र हें असे । तुज सांगों तैसें । साद्यंतु गा ।।७१।।
महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचरा: ।।५।।
इच्छा द्वेष: सुखं दु:खं संघातश्चेतना धृति: ।
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ।।६।।
तरी महाभूतपंचकु । आणि अहंकारु एकु । बुद्धि अव्यक्त दशकु । इंद्रियांचा ।।७२।। आणिकही एकु । विषयांचा दशकु । सुख दु:ख द्वेषु । संघात इच्छा ।।७३।। आणि चेतना धृति । एवं क्षेत्रव्यक्ती । सांगितली तुजप्रती । आघवीचि ।।७४।। आतां महाभूतें कवणें । कवण विषयो कैसीं करणें । हें वेगळालेपणें । एकैक सांगों ।।७५।। तरी पृथ्वी आप तेज । वायु व्योम इयें तुज । सांगितलीं बुझ । महाभूतें पांचें ।।७६।। आणि जागतिये दशे । स्वप्न लपालें असे । नातरी अंवसे । चंद्र गूढु ।।७७।। नाना अप्रौढ बाळकीं । तारुण्य राहे थोकीं । कां न फुलतां कळिकीं । आमोदु जैसा ।।७८।। किंबहुना काष्ठीं । वन्हि जेविं किरिटी । तेंविं प्रकृतीचां पोटीं । गोप्यु जो असे ।।७९।। जैसा ज्वरु धातुगतु । अपथ्याचें मिष पाहतु । मग जालिया आंतु । बाहेरी व्यापी ।।८०।। तैसी पांचांही गांठी पडे । जैं देहाकारु उघडे । तैं नाचवी चहूंकडे । तो अहंकारु गा ।।८१।। नवल अहंकाराची गोठी । विशेषें न लगे अज्ञानापाठीं । सज्ञानाचे झोंबे कंठीं । नाना संकटीं नाचवी ।।८२।। आतां बुद्धि जे म्हणिजे । ते ऐशा चिन्हीं जाणिजे । बोलिलें यदुराजें । ते आइकें सांगों ।।८३।। तरी कंदर्पाचेनि बळे । इंद्रिये वृत्तीचेनि मेळें । विभांडूनि येती पाळे । विषयांचे ।।८४।। तो सुखदु:खांचा नागोवा । जेथ उमाणों लागे जीवा । तेथ दोहींसीही बरवा । पाडु जे धरी ।।८५।। हें सुख हें दु:ख । हें पुण्य हे दोष । का हें मैळ हें चोख । ऐसें निवडि ।।८६।। जिये अधमोत्तम सुझे । जिये सानें थोर बुझे । जिया दिठी पारखिजे । विषो जीवें ।।८७।। जे तेजतत्त्वाची आदी । जे सत्त्वगुणाची वृद्धी । जे आत्मया जीवाची संधी । वसवीत असे ।।८८।। अर्जुना ते गा जाण । बुद्धि तूं संपूर्ण । आतां आइके वोळखण । अव्यक्ताची ।।८९।। पैं सांख्याचां सिद्धांतीं । प्रकृती जे महामती । तेचि एथें प्रस्तुतीं । अव्यक्त गा ।।९०।। आणि सांख्ययोगमतें । प्रकृती परिसविली तूंतें । ऐसी दोहीं परी जेथें । विवंचिली ।।९१।। तेथ दुजी जे जीवदशा । तिये नांव वीरेशा । येथ अव्यक्त ऐसा । पर्यावो हा ।।९२।। त-ही पाहालया रजनी । तारा लोपती गगनीं । कां हारपे अस्तमानीं । भूतक्रिया ।।९३।। नातरी देहो गेलिया पाठीं । देहादिक किरीटी । उपाधि लपे पोटीं । कृतकर्माचां ।।९४।। कां बीजमुद्रेआंतु । थोके तरु समस्तु । कां वस्त्रपण तंतु- । दशे राहे ।।९५।। तैसें सांडोनियां स्थूळधर्म । महाभूतें भूतग्राम । लया जाती सूक्ष्म । होऊनि जेथें ।।९६।। अर्जुना तया नांवें । अव्यक्त हें जाणावें । आतां आइके आघवें । इंद्रियभेद ।।९७।। तरी श्रवण नयन । त्वचा घ्राण रसन । इयें जाणें ज्ञान- । करणें पांचे ।।९८।। इये तत्त्वमेळापंकीं । सुखदु:खाची उखिविखी । बुद्धि करिते मुखीं । पांचें इहीं ।।९९।। मग वाचा आणि कर । चरण आणि अधोद्वार । पायू हे प्रकार । पांच आणिक ।।१००।। कर्मेंद्रियें म्हणिपती । तीं इयें जाणिजती । आइकें कैवल्यपती । सांगतसे ।।१।। पैं प्राणाची अंतौरी । क्रियाशक्ति जे शरीरीं । तियेचि रिगिनिगी द्वारीं । पांचें इहीं ।।२।। एवं दाहाही करणें । सांगितलीं देवो म्हणे । परिस आतां फुडेंपणें । मन तें ऐसे ।।३।। जें इंद्रियां आणि बुद्धी । माझारिलिये संधी । रजोगुणाचां खांदीं । तरळत असे ।।४।। नीळिमा अंबरीं । कां मृगतृष्णा लहरी । तैसें वायांचि फरारीं । वावो जाहले ।।५।। आणि शुक्रशोणिताचा सांधा । मिळतां पांचांचा बांधा । वायुतत्त्व दशधा । एकचि जाहलें ।।६।। मग तिहीं दाहीं भागीं । देहधर्माचां खैवंगीं । अधिष्ठिलें आंगीं । आपुलालां ।।७।। तेथ चांचल्य निखळ । एकलें ठेलें निढाळ । म्हणोनि रजाचें बळ । धरिलें तेणें ।।८।। तें बुद्धिसी बाहेरी । अहंकाराचिया उरावरी । ऐसां ठायीं माझारीं । बळियावलें ।।९।। वायां मन हें नांव । ए-हवीं कल्पनाचि सावेव । जयाचेनि संगें जीव- । दशा वस्तु ।।११०।। जें प्रवृत्तीसि मूळ । कामा जयाचें बळ । जें अखंड सुये छळ । अहंकारासी ।।११।। जें इच्छेतें वाढवीं । आशेतें चढवीं । जें पाठी पुरवीं । भयासि गा ।।१२।। द्वैत जेथें उठी । अविद्या जेणें लाठी । जें इंद्रियातें लोटी । विषयांमाजीं ।।१३।। संकल्पें सृष्टी घडीं । सवेंचि विकल्पूनि मोडीं । मनोरथांचिया उतरंडी । उतरी रची ।।१४।। जें भुलीचें कुहर । वायुतत्त्वाचें अंतर । बुद्धीचें द्वार । झांकविलें जेणें ।।१५।। तें गा किरीटी मन । या बोला नाहीं आन । आतां विषयाभिधान- । भेदु आइकें ।।१६।। तरी स्पर्शु आणि शब्दु । रूप रस गंधु । हा विषयो पंचविधु । ज्ञानेंद्रियांचा ।।१७।। इहींचि पांचै द्वारीं । ज्ञानासि धांव बाहेरी । जैसा कां हिरवे चारीं । भांबावे पशु ।।१८।। मग स्वर वर्ण विसर्गु । अथवा स्वीकार त्यागु । संक्रमण उत्सर्गु । विण्मूत्राचा ।।१९।। हे कर्मेंद्रियांचें पांच । विषय गा साच । जे बांधोनियां माच । क्रिया धांवे ।।१२०।। ऐसे हे दाही । विषय इये देहीं । आतां इच्छा तेही । सांगिजैल ।।२१।। तरी भूतलें आठवे । कां बोलें कानु झांकवे । ऐसियावरी चेतवे । जे गा वृत्ती ।।२२।। इंद्रियाविषयांचिये भेटी- । सरसीच वेगें उठी । कामाची बाहुटी । धरूनियां ।।२३।। जियेचेनि उठिलेपणें । मना सैंघ धांवणें । न रिगावें तेथ करणें । तोंडें सुती ।।२४।। जिये वृत्तीचिया आवडी । बुद्धी होय वेडी । विषयां जिया गोडी । ते गा इच्छा ।।२५।। आणि इच्छिलिया सांगडें । इंद्रियां आमिष न जोडे । तेथ जोडे ऐसा जो डावो पडे । तोचि द्वेषु ।।२६।। आतां यावरी सुख । तें एवंविध देख । जेणें एकेंचि अशेष । विसरे जीवु ।।२७।। मना वाचे काये । जे आपुली आण वाये । देहस्मृतीची त्राये । मोडित जें ये ।।२८।। जयाचेनि जालेपणें । पांगुळा होइजे प्राणें । सात्त्विकासी दुणें । वरीही लाभु ।।२९।। कां आघवियाचि इंद्रियवृत्ती । हृदयाचां एकांतीं । थापटुनि सुषुप्ती । आणी जें गा ।।१३०।। किंबहुना सोये । जीव आत्मयाची लाहे । तेथ जें होये । तया नाम सुख ।।३१।। आणि ऐसी हे अवस्था । न जोडतां पार्था । जीजे तेंचि सर्वथा । दु:ख जाणें ।।३२।। तें मनोरथसंगे नव्हे । ए-हवीं सिद्धि गेलेंचि आहे । हे दोनीचि उपाये । सुखदु:खासी ।।३३।। आतां असंगा साक्षिभूता । देहीं चैतन्याची जे सत्ता । तिये नांव पंडुसुता । चेतना येथें ।।३४।। जे नखौनि केशवरी । उभीं जागे शरीरीं । जे तिहीं अवस्थांतरीं । पालटेना ।।३५।। मनबुद्ध्यादि आघवीं । जियेचेनि टवटवी । प्रकृतिवनमाधवी । सदांचि जे ।।३६।। जडाजडीं अंशीं । राहाटे जे सरिसी । ते चेतना गा तुजसीं । लटिकें नाहीं ।।३७।। पैं रावो परिवारु नेणें । आज्ञाचि परचक्र जिणे । कां चंद्राचेनि पूर्णपणें । सिंधु भरती ।।३८।। नाना भ्रामकांचें सन्निधान । लोहो करी सचेतन । कां सूर्यसंगु जन । चेष्टवी गा ।।३९।। अगा मुखमेळेंविण । पिलियाचें पोषण । करी निरीक्षण । कूर्मी जेवीं ।।१४०।। पार्था तियापरी । आत्मसंगती इये शरीरीं । सजीवत्वाचा करी । उपेगु जडा ।।४१।। मग तियेतें चेतना । म्हणिपे पैं अर्जुना । आतां धृतीविवंचना । भेदु आइक ।।४२।। तरी तत्त्वां परस्परें । उघड जाती स्वभाववैरें । नव्हे पृथ्वीतें नीरें । न नाशिजे ।।४३।। नीरातें आटी तेज । तेजा वायूसिं जुंझ । आणि गगन तंव सहज । वायू भक्षी ।।४४।। तेवींचि कोणेही वेळे । आपण कायिसयाही न मिळे । आंत रिगोनि वेगळें । आकाश हें ।।४५।। ऐसीं पांचही भूतें । न साहती एकमेकांतें । कीं तियेंही ऐक्यातें । देहासी येती ।।४६।। द्वंद्वाची उखिविखी । सोडूनि वसती एकीं । एकेकातें पोखी । निजगुणें गा ।।४७।। ऐसें न मिळे तयां साजणें । चळे धैर्यें जेणें । तयां नांव म्हणें । धृती मी गा ।।४८।। आणि जीवेंसीं पांडवा । या छत्तिसांचा मेळावा । तो हा एथ जाणावा । संघातु पैं गा ।।४९।। एवं छत्तीसही भेद । सांगितले तुज विशद । यया येतुलेयातें प्रसिद्ध । क्षेत्र म्हणिजे ।।१५०।। रथांगांचा मेळावा । जेविं रथु म्हणिजे पांडवा । कां अध्योध्र्व अवेवां । नांव देहो ।।५१।। करीतुरंगसमाजें । सेना नाम निफजे । कां वाक्यें म्हणिपती पुंजे । अक्षरांचें ।।५२।। कां जळधरांचा मेळा । वाच्य होय आभाळा । नाना लोकां सकळां । नाम जग ।।५३।। कां स्नेहसूत्रवन्ही । मेळु एके स्थानीं । धरिजे तो जनीं । दीपु होय ।।५४।। तैसीं छत्तीसही इयें तत्त्वें । मिळती जेणें एकत्वें । तेणें समूहपरत्वें । क्षेत्र म्हणिपे ।।५५।। आणि वाहतेनि भौतिकें । पाप पुण्य येथें पिके । म्हणोनि आम्ही कौतुकें । क्षेत्र म्हणों ।।५६।। एकाचेनि मतें । देह म्हणती ययातें । परी असो हें अनंतें । नामें यया ।।५७।। पैं परतत्त्वाअरौतें । आणि स्थावरांता आंतौतें । जें कांहीं होतें जातें । तें क्षेत्रचि हें ।।५८।। परी सुर नर उरगीं । घडत आहे योनिविभागीं । तें गुणकर्मसंगी । पडिलें सातें ।।५९।। हेचि गुणविवंचना । पुढां म्हणिपैल अर्जुना । प्रस्तुत आतां ज्ञाना । रूप दावूं ।।१६०।। क्षेत्र तंव सविस्तर । सांगितलें सविकार । म्हणोनि आतां उदार । ज्ञान आइक ।।६१।। जया ज्ञानालागीं । गगन गिळिताति योगी । स्वर्गाची आडवंगी । उमरडोनी ।।६२।। न करिती सिद्धीची चाड । न धरिती ऋद्धीची भीड । योगा ऐसें दुवाड । हेळसिती ।।६३।। तपोदुर्गें वोलांडित । क्रतुकोटी वोवांडित । उलथूनि सांडित । कर्मवल्ली ।।६४।। नाना भजनमार्गीं । धांवत उघड्या आंगीं । एक रिगताति सुरंगीं । सुषुम्नेचिये ।।६५।। ऐसी जिये ज्ञानीं । मुनीश्वरांसी उतान्ही । वेदतरूचां पानोवानीं । हिंडताती ।।६६।। देईल गुरुसेवा । इया बुद्धी पांडवा । जन्माचा सांडोवा । टाकित जे ।।६७।। जया ज्ञानाची रिगवणी । अविद्ये उणें आणी । जीवा आत्मया बुझावणी । मांडूनि दे ।।६८।। जें इंद्रियांचीं द्वारें आडी । प्रवृत्तीचे पाय मोडी । जें दैन्यचि फेडी । मानसाचें ।।६९।। द्वैताचा दुकाळु पाहे । साम्याचें सुयाणें होये । जया ज्ञानाची सोये । ऐसें करी ।।१७०।। मदाचा ठावोचि पुसी । जें महामोहातें ग्रासी । नेदी आपपरु ऐसी । भाष उरों ।।७१।। जें संसारातें उन्मूळी । संकल्पपंकु पाखाळी । अनावरांते वेंटाळी । ज्ञेयातें जें ।।७२।। जयाचेनि उजाळें । उघडती बुद्धीचे डोळे । जीवु दोंदावरी लोळे । आनंदाचिया ।।७३।। ऐसें जें ज्ञान । पवित्रैकनिधान । जेथ विटाळलें मन । चोख कीजे ।।७४।। आत्मया जीवबुद्धी । जे लागली होती क्षयव्याधी । तें जयाचिया सन्निधी । निरुजा करी ।।७५।। तें अनिरूप की निरुपिजे । ऐकतां बुद्धी आणीजे । वांचूनि डोळां देखिजे । ऐसें नाहीं ।।७६।। मग तेंचि इये शरीरीं । जैं आपुला प्रभावो करी । तैं इंद्रियांचां व्यापारीं । डोळांहि दिसे ।।७७।। पैं वसंताचें रिगवणें । झाडांचेनि साजेपणें । जाणिजे तेविं करणें । सांगती ज्ञान ।।७८।। अगा वृक्षासि पाताळीं । जळ सांपडें मूळीं । तें शाखांचिये बाहाळीं । बाहेर दिसे ।।७९।। कां भूमीचें मार्दव । सांगें कोंभाची लवलव । नाना आचार गौरव । सुकुलीनाचे ।।१८०।। अथवा संभ्रमाचिया आयती । स्नेहो जैसा ये व्यक्ती । कां दर्शनाचिये प्रशस्तीं । पुण्यपुरुष ।।८१।। नातरी केळी कापूर जाहला । जेंवि परिमळें जाणों आला । कां भिंगारीं दीपु ठेविला । बाहेरि फांके ।।८२।। तैसें हृदयींचेनि ज्ञानें । जियें देहीं उमटती चिन्हें । तियें सांगों आतां अवधानें । चांगें आईक ।।८३।।
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रह: ।।७।।
तरी कवणेही विषयींचें । साम्य होणें न रुचे । संभावितपणाचें । वोझें जया ।।८४।। आथिलेचि गुण वानितां । मान्यपणें मानितां । योग्यतेचें येतां । रूप आंगा ।।८५।। तैं गजबजों लागे कैसा । व्याधें रुंधला मृगु जैसा । कां बाहीं तरतां वळसा । दाटला जेवीं ।।८६।। पार्था तेणें पाडें । सन्मानें जो सांकडे । गरिमेतें आंगाकडे । येवोंचि नेदी ।।८७।। पूज्यता डोळां न देखावी । स्वकीर्ति कानीं नायकावी । हा अमुका ऐसी नोहावी । सेचि लोकां ।।८८।। तेथ सत्काराची गोठी । कें आदरा देईल भेटी । मरणेंसीं साटी । नमस्कारितां ।।८९।। वाचस्पतीचेनि पाडें । सर्वज्ञता तरी जोडे । परी वेडिवेमाजीं दडे । महिमे भेणें ।।१९०।। चातुर्य लपवी । महत्त्व हारवी । पिसेंपण मिरवी । आवडोनी ।।९१।। लौकिकाचा उद्वेगु । शास्त्रांवरी उबगु । उगेपणीं चांगु । आथी भरु ।।९२।। जगें अवज्ञाचि करावी । संबंधीं सोयचि न धरावी । ऐसी ऐसी जीवीं । चाड बहु ।।९३।। तळौटेपण बाणे । आंगीं हिणावो खेवणें । तें तेंचि करणें । बहुतकरूनि ।।९४।। हा जीतु ना नोहे । लोक कल्पी येणें भावें । तैसें जिणें होआवें । ऐसी आशा ।।९५।। पैं चालतु कां नोहे । कीं वारेनि जातु आहे । जना ऐसा भ्रमु जाये । तैसें होइजे ।।९६।। माझें असतेंपण लोपों । नांवरूप हारपों । मज झणें वासिपों । भूतजात ।।९७।। ऐसी जयाची नवसियें । जो नित्य एकांता जातु जाये । नांवेंचि जो जिये । विजनाचेनी ।।९८।। वायू आणि तया पडे । गगनेसी बोलों आवडे । जीवें प्राणें झाडें । पढियंतीं जया ।।९९।। किंबहुना ऐसीं । चिन्हें जया देखसी । जाण तया ज्ञानेसीं । सेज जाहली ।।२००।। पैं अमानित्य पुरुषीं । तें जाणावें इहीं मिषीं । आतां अदंभाचिया वोळखीसी । सौरसु देवों ।।१।। तरी अदंभित्व ऐसें । लोभियाचें मन जैसें । जीवु जावो परी नुमसे । ठेविला ठावो ।।२।। तयापरी किरीटी । पडिलाही प्राणसंकटीं । परी सुकृत न प्रकटी । आंगें बोलें ।।३।। खडाणे आला पान्हा । पळवी जेवीं अर्जुना । कां राहे पण्यांगना । वडीलपण ।।४।। आढ्यु आतुडे आडवी । मग आढ्यता हारवी । नातरी कुळवधू लपवी । अवेवांतें ।।५।। नाना कृषीवळु आपलें । पांघुरवी पेरिलें । तैसें झांकी निपजलें । दानपुण्य ।।६।। वरिवरी देह न पुजी । लोकांतें न रंजी । स्वधर्मु वाग्ध्वजीं । बांधों नेणें ।।७।। परोपकारुन बोले । न मिरवी अभ्यासिलें । न शके विकूं जोडलें । स्फीतीसाठीं ।।८।। अंग भोगांकडे । पाहातां कृपणु आवडे । ये-हवीं धर्माविषयीं थोडें । बहू न म्हणे ।।९।। घरी दिसे सांकड । देहींची आयती रोड । परी दानीं जया होड । सुरतरूसीं ।।२०१।। किंबहुना स्वधर्मीं थोरु । अवसरीं उदारु । आत्मचर्चे चतुरु । ए-हवीं वेडा ।।११।। केळींचें दळवाडें । हळु पोकळ आवडे । परी फळोनियां गाढें । रसाळ जैसें ।।१२।। कां मेघाचें आंग झील । दिसे वारेनि जैसें जाईल । परी वर्षती नवल । घनवट ते ।।१३।। तैसा जो पूर्णपणीं । पाहतां धाती आयणी । ये-हवीं तरी वाणी । तोचि ठावो ।।१४।। हें असो या चिन्हांचा । नटनाचु ठायी जयाचां । जाण ज्ञान तयाचिया । हाता चढलें ।।१५।। पैं गा अदंभपण । म्हणितलें तें हें जाण । आतां आईक खुण । अहिंसेची ।।१६।। तरी अहिंसा बहुतीं परी । बोलिली असे अवधारीं । आपुलालां मतांतरीं । निरूपितां ।।१७।। परी ते ऐसी देखा । जैशा खांडूनियां शाखा । मग तयाचिया बुडुखा । कुंप कीजे ।।१८।। कां बाहू तोडोनि विकिजे । मग भुकेची पीडा राखिजे । नाना देऊळ मोडूनि कीजे । पौळि देवा ।।१९।। तैसी हिंसाचि करूनि अहिंसा । निफजविजे हा ऐसा । पैं पूर्वमीमांसा । निर्णो केला ।।२२०।। जे अवृष्टीचेनि उपद्रवें । गादलें विश्व आघवें । म्हणोनि पर्जन्येष्टी करावे । नाना याग ।।२१।। तंव तिये इष्टीचां बुडीं । पशुहिंसा रोकडी । मग अहिंसेची थडी । कैंची दिसे ।।२२।। पेरिजे नुसधी हिंसा । तेथ उगवेल काय अहिंसा । परी नवल बापा धिंवसा । या याज्ञिकांचा ।।२३।। आणि आयुर्वेदुही आघवा । याचि मोहोरा पांडवा । जे जीवाकारणें करावा । जीवघातु ।।२४।। नाना रोगीं अहाळलीं । लोळती भूतें देखिलीं । ते हिंसा निवारावया केली । चिकित्सा कां ।।२५।। तंव ते चिकित्से पहिलें । एकाचे कंद खणविले । एका उपडविलें । समूळीं सपत्रीं ।।२६।। एकें आड मोडविलीं । अजंगमाची खाल काढविली । एकें गर्भी उकडविलीं । पुटामाजीं ।।२७।। अजातशत्रू तरुवरां । सर्वांगीं देवविलिया शिरा । ऐसे जीव घेऊनि धनुर्धरा । कोरडे केले ।।२९।। आणि जंगमाही हात । लाऊनि काढिले पित्त । मग राखिले शिणत । आणिक जीव ।।२९।। अहो वसतीं धवळारें । मोडूनि केली देऊळ देव्हारे । नागऊनि वेव्हारे । गवादी घातली ।।२३०।। मस्तक पांघुरविलें । तंव तळवटीं उघडें पडलें । घर मोडोनि केले । मांडव पुढें ।।३१।। नाना पांघुरणें । जाळूनि जैसें तापणें । जालें आंगधुणें । कुंजराचें ।।३२।। बैल विकूनि कोेठा । पुंसा लावोनि बांधिजे गाठा । इया करणी कीं चेष्टा । काइ हंसों ।।३३।। एकीं धर्माचिया वाहणी । गाळूं आदरिलें पाणी । तंव गाळितया आहाळणी । जीव मेले ।।३४।। एक न पचितीचि कण । इये हिंसेचे भेण । तेथ कदर्थले प्राण । हेचि हिंसा ।।३५।। एवं हिंसाचि अहिंसा । कर्मकांडीं हा ऐसा । सिद्धांतु सुमनसा । ओळखें तूं ।।३६।। पहिले अहिंसेचें नाव । आम्ही केलें जंव । तंव स्फूर्ती बांधली हांव । इये मती ।।३७।। तरी कैसेनि ययातें गाळावें । म्हणोनि पडिलें बोलावें । तेवींचि तुवांही जाणावें । ऐसा भावो ।।३८।। बहुतकरूनि किरीटी । हाचि विषयो इये गोठी । ए-हवीं कां आडवाटी । धांविजैल ।।३९।। आणि स्वमताचिया निर्धारा- । लागोनियां धनुर्धरा । प्राप्ता मतांतरां । निर्वेचु कीजे ।।२४०।। ऐसी हे अवधारीं । निरूपिती परी । आतां ययावरी । मुख्य जें गा ।।४१।। तें स्वमत बोलिजेल । अहिंसे रूप किजैल । जेणें उठलिया आंतुल । ज्ञान दिसे ।।४२।। परी तें अधिष्ठिलेनि आंगें । जाणिजे आचरतेनि बगें । जैसी कसवटी सांगें । वानियातें ।।४३।। तैसें ज्ञानामनाचिये भेटी । सरिसेंचि अहिंसेचें बिंब उठी । तेंचि ऐसें किरीटी । परिस आतां ।।४४।। तरी तरंगु नोलांडितु । लहरी पायें न फोडितु । सांचलु न मोडितु । पाणियाचा ।।४५।। वेगें आणि लेसा । दिठी घालूनि आंविसा । जळीं बकु जैसा । पाऊल सुये ।।४६।। कां कमळावरी भ्रमर । पाय ठेविती हळुवार । कुचुंबैल केसर । इया शंका ।।४७।। तैसें परमाणु पां गुंतले । जाणूनि जीव सानुले । कारुण्यामाजीं पाउलें । लपवूनि चाले ।।४८।। ते वाट कृपेची करितु । ते दिशाचि स्नेहा भरितु । जीवातळीं आंथरितु । आपुला जीवु ।।४९।। ऐसिया जतना । चालणें जया अर्जुना । हें अनिर्वाच्य परिमाणा । पुरिजेना ।।२५०।। पैं मोहाचेनि सांगडें । लासी पिलें धरी तोंडें । तेथ दांतांचे आगरडे । लागती जैसे ।।५१।। कां स्नेहाळू माये । तान्हयाची वास पाहे । तिये दिठी आहे । हळुवार जे ।।५२।। नाना कमळदळें । डोलविजती ढाळें । तो जेणें पाडें बुबुळें । वारा घेपें ।।५३।। तैसेनि मार्दवें पाय । भूमीवरी न्यसीतु जाय । लागती तेथ होय । जनां सुख ।।५४।। ऐसिया लघिमा चालतां । कृमि कीटक पंडुसुता । देखे तरी माघौता । हळूचि निघे ।।५५।। म्हणे पावो धडफडील । तरी स्वामीची निद्रा मोडेल । रचलेपणा पडेल । झोती हन ।।५६।। इया काकुळती । वाहणी घे माघौती । कोणेही व्यक्ती । न वचे वरी ।।५७।। जीवाचेनि नांवें । तृणातेंही नोलांडवें । मग न लेखितां जावें । हे कें गोठी ।।५८।। मुंगिये मेरु नोलांडवें । मशका सिंधु न तरवें । तैसा भेटलियां न करवे । अतिक्रमु ।।५९।। ऐसी जयाची चाली । कृपाफळीं फळा आली । देखसी जियाली । दया वाचे ।।२६०।। स्वयें श्वसणेंचि तें सुकुमार । मुख मोहाचें माहेर । माधुर्या जाहले अंकुर । दशन तैसे ।।६१।। पुढां स्नेह पाझरे । माघां चालती अक्षरें । शब्द पाठीं अवतरे । कृपा आधीं ।।६२।। तंव बोलणेंचि नाहीं । बोलों म्हणे जरी कांहीं । तरी बोल कोणाही । खुपेल कां ।।६३।। बोलतां अधिकुही निघे । तरी कोण्हाही वर्मीं न लगे । कोण्हासि न रिघे । शंका मनीं ।।६४।। मांडिली गोठी हन मोडैल । वासिपैल कोणी उडैल । आइकोनिचि वोवांडिल । कोण्ही जरी ।।६५।। तरी दुवाळी कोणा न व्हावी । कवणाची भंवई नुचलावी । ऐसा भावो जीवीं । म्हणोनि उगा ।।६६।। मग प्रार्थिला विपायें । जरी लोभें बोलों जाये । तरी परिसे तया होये । मायबापु ।।६७।। कां नादब्रह्मचि मुसें आलें । कीं गंगापय असललें । पतिव्रते आलें । वार्धक्य कां ।।६८।। तैसे साच आणि मवाळ । मितले परी सरळ । बोल जैसे कल्लोळ । अमृताचे ।।६९।। विरोधु वादुबळु । प्राणुपापढाळु । उपहासु चाळु । वर्मस्पर्शु ।।२७०।। आटु वेगु विंदाणु । आशा शंका प्रतारणु । हे संन्यसिले अवगुणु । जिया वाचा ।।७१।। आणि तयाचिपरी किरीटी । थाउ जयाचिया दिठी । सांडिलिया भ्रुकुटी । मोकळिया ।।७२।। भूतीं वस्तु आहे । तिये रूपों शके विपायें । म्हणोनि वास न पाहे । बहुतकरूनी ।।७३।। ऐसाही कोणे एके वेळे । आंतुली कृपेचेनि बळें । उघडोनियां डोळे । दृष्टी घाली ।।७४।। तरी चंद्रबिंबौनि धारा । निघतां नव्हती गोचरा । परी एकसरें चकोरां । निघती दोंदें ।।७५।। तैसें प्राणियांसि होये । जरी तो वास पाहे । तया अवलोकनाची सोये । कूर्मीही नेणें ।।७६।। किंबहुना ऐसी । दिठी जयाची भूतांसी । करही देखसी । तैसेचि ते ।।७७।। होऊनियां कृतार्थ । राहिले सिद्धाचे मनोरथ । तैसे जयाचे हात । निर्व्यापार ।।७८।। अक्षमें आणि संन्यासिलें । कां निरिंधन आणि विझालें । मुकेनि घेतलें । मौन जैसें ।।७९।। तयापरी कांहीं । जयां करां करणें नाहीं । जे अकर्तयाचां ठायीं । बैसों येती ।।२८०।। आसुडैल वारा । नख लागेल अंबरा । इया बुद्धी करां । चळों नेदी ।।८१।। तेथ आंगावरिलीं उडवावीं । कां डोळां रिगतें झाडावीं । पशुपक्ष्यां दावावी । त्रासमुद्रा ।।८२।। इया केउतिया गोठी । नावडे दंडु काठी । मग शस्त्राचें किरीटी । बोलणें के ।।८३।। लीलाकमळें खेळणें । कां पुष्पमाळा झेलणें । न करी म्हणे गोफणें । ऐसें होईल ।।८४।। हालवती रोमावळी । यालागीं आंग न कुरवाळीं । नखांची गुंडाळी । बोटांवरी ।।८५।। तंव करणेयाचाचि अभावो । परी ऐसाही पडे ठावो । तरी हातां हाचि सरावो । जे जोडिजती ।।८६।। कां नाभिकारा उचलिजे । हातु पडिलियां देइजे । आर्तातें स्पर्शिजे । अळुमाळु ।।८७।। हेंही उपरोधें करणें । तरी आर्तभय हरणें । नेणती चंद्रकिरणें । जिव्हाळा तो ।।८८।। पावोनि तो स्पर्शु । मलयानिळु खरपुसु । तेणें मानें पशु । कुरवाळणें ।।८९।। जे सदा रिते मोकळे । जैशीं चंदनांगें निसळे । न फळतांही निष्फळें । होतीचि ना ।।२९०।। आतां असो हें वाग्जाळ । जाणें तें करतळ । सज्जनाचे शीळ । स्वभाव जैसे ।।९१।। आतां मन तयाचें । सांगों म्हणों जरी साचें । तरी सांगितले कोणाचे । विलास हे ।।९२।। काइ शाखा नव्हे तरु । जळेंवीण असे सागरु । तेज आणि तेजाकारु । आन काई ।।९३।। अवयव आणि शरीर । हे वेगळाले काइ कीर । कीं रसु आणि नीर । सिनीं आथी ।।९४।। म्हणोनि हे जे सर्व । सांगितले बाह्य भाव । तें मनचि गा सावयव । ऐसें जाणे ।।९५।। जें बीज भुर्इं खोंविलें । तेंचि वरी रुख जाहलें । तैसें इंद्रियद्वारी फांकलें । अंतरचि ।।९६।। पैं मानसींचि जरी । अहिंसेची अवसरी । तरी कैंची बाहेरी । वोसंडेल ।।९७।। आवडे ते वृत्ती किरीटी । आधीं मनौनी उठी । मग ते वाचे दिठी । करांसी ये ।।९८।। वांचूनि मनींचि नाहीं । तें वाचेसि उमटेल काई । बीजेंवीण भुर्इं । अंकुर असे ।।९९।। उगमींचि वाळूनि जाये । तें वोघीं कैचें वाहे । जीवु गेलिया आहे । चेष्टा देहीं ।।३००।। म्हणोनि मनपण मोडें । तैं इंद्रिया आधींचि उबडें । सूत्रधारेंवीण साइखडें । वावो जैसें ।।१।। तैसें मन हें पांडवा । मूळ यया इंद्रिय भावा । हेंचि राहटे आघवां । द्वारीं इहीं ।।२।। परी जिये वेळीं जैसें । जें होऊनि आंतु असे । बाहेरि ये तैसें । व्यापाररूपें ।।३।। यालागीं साचोकारें । मनीं अहिंसा थांवे थोरें । पिकली द्रुती आदरें । बोभात निघे ।।४।। म्हणोनि इंद्रियें तेचि संपदा । वेचितांही उदावादा । अहिंसेचा धंदा । करितें आहातीं ।।५।। समुद्रीं दाटे भरितें । तैं समुद्रचि भरी तरियांतें । तैसें स्वसंपत्ती चित्तें । इंद्रियां केलें ।।६।। हे बहु असो पंडितु । धरूनि बाळकाचा हातु । वोळी लिही व्यक्तु । आपणचि ।।७।। तैसें दयालुत्व आपुलें । मनें हातपायां आणिलें । मग तेथ उपजविलें । अहिंसेतें ।।८।। याकारणें किरीटी । इंद्रियांचिया गोठी । मनाचियेचि राहाटी । रूप केलें ।।९।। ऐसा मनें देहें वाचा । सर्व संन्यासु दंडाचा । जाहला ठायीं जयाचा । देखशील ।।३१०।। तो जाण वेल्हाळ । ज्ञानाचें वेळाउळ । हें असो निखळ । ज्ञानचि तो ।।११।। जें अहिंसा कानें ऐकिजे । ग्रंथाधारें निरूपिजे । ते पाहावी हे उपजे । तैं तोचि पाहावा ।।१२।। ऐसें म्हणितलें देवें । तें बोलें एकें सांगावें । परी फांकला हें उपसाहावें । तुम्हीं मज ।।१३।। म्हणाल हिरवे चारी गुरूं । विसरे मागील मोहर धरूं । कां वारेलगें पांखिरूं । गगनीं भरे ।।१४।। तैसिया प्रेमाचिया स्फूर्ती । फावलिया रसवृत्ती । वाहविला मती । आकळेना ।।१५।। तरी तैसें नोहे अवधारा । कारण आहे विस्तारा । ए-हवीं पद तरी अक्षरां । तिहींचेंचि ।।१६।। अहिंसा म्हणतां थोडी । परी तेचि होय जी उघडी । जैं लोटिजती कोडी । मतांचिया ।।१७।। ए-हवीं प्राप्तें मतांतरें । थातंबूनि आंगभरें । बोलिजैल तें न सरे । तुम्हांपासीं ।।१८।। रत्नपारखियांचां गांवीं । जाईल गंडकी तरी सोडावी । काश्मीरीं न करावी । मिडगणे जे ।।१९।। काइसा वासु कापुरा । मंद जेथ अवधारा । पिठाचा विकरा । तिये सातें ।।३२०।। म्हणोनि इये सभे । बोलकेपणाचेनि क्षोभें । लागसर न लभे । बोला प्रभू ।।२१।। सामान्या आणि विशेषा ।। सकळे कीजेल देखा । तरी कानाचेया मुखा- । कडे नेणाल ना तुम्ही ।।२२।। शंकेचेनि गदळें । जैं शुद्ध प्रमेय मैळे । तैं मागुतां पाउलीं पळे । अवधान येतें ।।२३।। कां करूनि बाबुळियेची बुंथी । जळें जियें ठाती । तयांची वास पाहाती । हंस काई ।।२४।। कां अभ्रापैलीकडे । येत चांदिणें कोडें । तैं चकोरें चांचुवडें । उचलीतीना ।।२५।। तैसें तुम्ही वास न पाहाल । ग्रंथु नेघा वरी कोपाल । जरी निर्विवाद नव्हैल । निरूपण ।।२६।। न बुझावितां मतें । न फिटे आक्षेपाचें लागतें । तें व्याख्यान जी तुमतें । जोडूनि नेदी ।।२७।। आणि माझें तंव आघवें । ग्रथन येणेंचि भावें । जे तुम्ही संतीं होआवें । सन्मुख सदां ।।२८।। ए-हवीं तरी साचोकारें । तुम्ही गीतार्थाचे सोइरे । जाणोनि गीता जीवसरें । धरिली मियां ।।२९।। जे आपुले सर्वस्व द्याल । मग इयेतें सोडवूनि न्याल । म्हणोनि ग्रंथु नव्हे वोल । साचचि हे ।।३३०।। कां सर्वस्वाचा लोभु धरा । वोलेचा अव्हेरु करा । तरी गीते मज अवधारा । एकचि गती ।।३१।। किंबहुना मज । तुमचिया कृपा काज । तिये लागीं व्याज । ग्रंथाचें केले ।।३२।। तरी तुम्हां रसिकांजोगें । व्याख्यान शोधावें लागे । म्हणूनि मतांगें । बोलों ठेलां ।।३३।। तंव कथे पसरु जाहला । श्लोकार्थु दूरि गेला । कीजो क्षमा या बोला । अपत्या मज ।।३४।। आणि घासाआंतिल हरळु । फेडितां लागे वेळु । तें दूषण नव्हे खडळु । सांडावा कीं ।।३५।। कां संवचोरां चुकवितां । दिवस लागलिया माता । कोपावें कीं जीविता । जिताणें कीजे ।।३६।। परी यावरील हें नव्हे । तुम्ही साहिलें तेंचि बरवें । आतां अवधारिजो देवें । बोलिलें ऐसें ।।३७।। म्हणे उन्मेखसुलोचना । सावध होर्इं अर्जुना । करूं तुज ज्ञाना । वोळखी आतां ।।३८।। तरी ज्ञान गा तें एथें । वोळख तूं निरुतें । आक्रोशेंवीण जेथें । क्षमा असे ।।३९।। अगाध सरोवरीं । कमळिणी जियापरी । कां सदैवाचां घरीं । संपत्ति जैसी ।।३४०।। पार्था तेणें पाडें । क्षमा जयातें वाढे । तेही लक्षे तें फुडें । लक्षण सांगों ।।४१।। तरी पढियंतें लेणें । आंगीं भावें जेणें । धरिजे तेविं साहणें । सर्वचि जया ।।४२।। त्रिविध मुख्य आघवे । उपद्रवांचे मेळावे । वरी पडिलिया नव्हे । वांकुडा जो ।।४३।। अपेक्षित पावे । तें जेणें तोषें मानवे । अनपेक्षिताही करवे । तोचि मानु ।।४४।। जो मानापमानातें साहे । सुखदु:ख जेथ सामाये । निंदास्तुती नोहे । दुखंडु जो ।।४५।। उन्हाळेनि जो न तापे । हिमवंती न कांपे । कायसेनिही न वासिपे । पातलेया ।।४६।। स्वशिखरांचा भारु । नेणे जैसा मेरु । धरा यज्ञसूकरु । वोझें न म्हणे ।।४७।। नाना चराचरीं भूतीं । दाटणी नव्हे क्षिती । तैसा नाना द्वंद्वीं प्राप्ती । घामेजेना ।।४८।। घेऊनि जळाचे लोट । आलिया नदीनदांचे संघाट । करी वाड पोट । समुद्र जेवीं ।।४९।। तैसें जयाचां ठायीं । न साहणें कहींचि नाहीं । आणि साहतु असें ऐसेंही । स्मरण नुरे ।।३५०।। आंगा जें पातलें । ते करूनि घाली आपुलें । तेथ साहतेनि नवलें । घेपिजेना ।।५१।। हे अनाक्रोश क्षमा । जयापाशीं प्रियोत्तमा । जाण तेणें महिमा । ज्ञानासि गा ।।५२।। तो पुरुषु पांडवा । ज्ञानाचा वोलावा । आतां परिस आर्जवा ।। रूप करूं ।।५३।। तरी आर्जव तें ऐसें । प्राणाचें सौजन्य जैसें । आवडे तयाही दोषें । एकचि गा ।।५४।। कां तोंड पाहूनि प्रकाशु । न करी जेविं चंडांशु । जगा एकुचि अवकाशु । आकाश जैसें ।।५५।। तैसें जयाचें मन । माणुसाप्रति आन आन । नव्हे आणि वर्तन । ऐसें पैं तें ।।५६।। जे जगचि सनोळख । जगेंसीं जुनाट सोयरीक । आप पर हे भाख । जाणणें नाहीं ।।५७।। भलतेणेंसींहि मेळु । पाणिया ऐसा ढाळु । कवणेविखीं । आडळु । नेघे चित्त ।।५८।। वारियाची धांव । तैसें सरळ भाव । शंका आणि हांव । नाहीं जया ।।५९।। मायेपुढें बाळका । रिगतां न पडे आशंका । तैसें मन देतां लोकां । नालोची जो ।।३६०।। फांकलिया इंदीवरा । परिवारु नाहीं धनुर्धरा । तैसा कोनकोंपरा । नेणेचि जीव ।।६१।। चोखाळपण रत्नाचें । रत्नावरी किरणाचें । तैसें पुढा मन जयाचें । करणें पाठीं ।।६२।। आलोचूं जो नेणें । अनुभवचि जोगावणें । धरी मोकली अंत:करणें । नव्हेचि जया ।।६३।। दिठी नोहे मिणधी । बोलणें नाहीं संदिग्धी । कवणेंसी हीनबुद्धी । राहाटीजे ना ।।६४।। दाहाही इंद्रियें प्रांजळें । निष्प्रपंचें निर्मळें । पांचही पालव मोकळे । आठही पाहर ।।६५।। अमृताची धार । तैसें उजूं अंतर । किंबहुना जो माहेर । या चिन्हांचें ।।६६।। तो पुरुष सुभटा । आर्जवाचा आंगवटा । जाण तेथेंचि घरटा । ज्ञानें केला ।।६७।। आतां ययावरी । गुरुभक्तीची परी । सांगों गा अवधारीं । चतुरनाथा ।।६८।। आघवीयांचि दैवां । जन्मभूमी हे सेवा । जे ब्रह्म करी जीवा । शोच्यातें ।।६९।। ते आचार्योपास्ती । प्रकटीजैल तुजप्रती । बैसों दे एक पांती । अवधानाची ।।३७०।। तरी सकळ जळसमृद्धी । घेऊनि गंगा निघाली उदधी । कीं श्रुती हे महापदीं । पैठी जाहली ।।७१।। नाना वेंटाळूनि जीवितें । गुणागुण उखितें । प्राणनाथा उचितें । दिधलें प्रिया ।।७२।। तैसें सबाह्य आपुलें । जेणें गुरुकुळीं वोपिलें । आपणपें केलें । भक्तीचें घर ।।७३।। गुरुगृह जिये देशीं । तो देशुचि वसे मानसीं । विरहिणी कां जैसी । वल्लभातें ।।७४।। तियेकडोनि येतसे वारा । देखोनि धांवे सामोरा । आड पडे म्हणे घरा । बीजें कीजो ।।७५।। साचा प्रेमाचिया भुली । तया दिशेसीची आवडे बोली । जीवु थानापती करूनि घाली । गुरुगृहीं जो ।।७६।। परी गुरुआज्ञा धरिलें । देह गांवीं असे एकलें । वांसरुवा लाविलें । दावें जैसें ।।७७।। म्हणे कैं हें बिरडें फिटेल । कैं तो स्वामी भेटेल । युगाहिहूनि वडील । निमिष मानी ।।७८।। ऐसेया गुरुग्रामींचें आलें । कां स्वयें गुरूंनींच धाडिलें । तरी गतायुष्या जोडलें । आयुष्य जैसें ।।७९।। कां सुकतया अंकुरा- । वरी पडिलिया पीयूषधारा । नाना अल्पोदकींचा सागरा । आला मासा ।।३८०।। नातरी रंकें निधान देखिलें । आंधळिया डोळे उघडले । भणंगाचिया आंगा आलें । इंद्रपद ।।८१।। तैसे गुरुकुळींचेनि नांवें । महासुखें अति थोरावे । जे कोडेंही पोटाळावें । आकाश कां ।।८२।। पैं गुरुकुळीं ऐसी । आवडी जया देखसी । जाण ज्ञान तयापासीं । पाइकी करी ।।८३।। आणि अभ्यंतरिलियेकडे । प्रेमाचेनि पवाडें । श्रीगुरूचें रूपडे । उपासी ध्यानीं ।।८४।। हृदयशुद्धीचां आवारीं । आराध्यु तो धुरु करी । मग सर्व भावेंसीं परिवारीं । आपण होये ।।८५।। कां चैतन्याचिये पोवळीं- । माजीं आनंदाचां राऊळीं । गुरुलिंगा ढाळी । ध्यानामृत ।।८६।। उदयिजतां बोधार्का । बुद्धीची डाल सात्त्विका । भरोनि त्र्यंबका । लाखोली वाहे ।।८७।। काळशुद्धी त्रिकाळीं । जीवदशा धूप जाळी । ज्ञानदीपें वोवाळी । निरंतर ।।८८।। सामरस्याची रससोय । अखंड अर्पितु जाय । आपण भराडा होय । गुरु तो लिंग ।।८९।। नातरी जिवाचिये सेजे । गुरु कांतु करूनि भुंजे । ऐसी प्रेमाची भोजें । बुद्धी वाहे ।।३९०।। कोणे एकें अवसरीं । अनुरागु भरे अंतरीं । कीं तया नांव करी । क्षीराब्धी ।।९१।। तेथ ध्येयध्यान बहु सुख । तेचि शेषतुली निर्दोख । वरी जलशयनु देख । भावी गुरु ।।९२।। मग वोळगती पाय । लक्ष्मी आपण होय । गरुड होऊनि उभा राहे । आपणचि ।।९३।। नाभीं आपणचि जन्मे । ऐसें गुरुमूर्तिप्रेमें । अनुभवी मनोधर्में । ध्यानसुख ।।९४।। एकाधेनि वेळे । गुरु माय करी भावबळें । मग स्तन्यसुखें लोळे । अंकावरी ।।९५।। नातरी गा किरीटी । चैतन्यतरुतळवटीं । गुरु धेनु आपण पाठी । वत्स होय ।।९६।। गुरुकृपास्नेहसलिलीं । आपण होय मासोळी । कोणे एके वेळीं । हेंचि भावी ।।९७।। गुरुकृपामृताचें वडप । आपण सेवावृत्तीचें होय रोप । ऐसेसे संकल्प । विये मन ।।९८।। चक्षुपक्षेंवीण । पिलूं होय आपण । कैसें पैं अपारपण । आवडीचें ।।९९।। गुरुतें पक्षिणी करी । चारा घे चांचूवरी । गुरु तारूं धरी । आपण कास ।।४००।। ऐसे प्रेमाचेनि थावें । ध्यानचि ध्यानातें प्रसवें । पूर्णसिंधू हेलावे । फुटती जैसे ।।१।। किंबहुना यापरी । श्रीगुरुमूर्ति अंतरीं । भोगी आतां अवधारीं । बाह्य सेवा ।।२।। तरी जीवीं ऐसें आवांके । म्हणे दास्य करीन निकें । जैसे गुरु कौतुकें । माग म्हणती ।।३।। तैसिया साचा उपास्ती । गोसावी सुप्रसन्न होती । तेथ मी विनंती । ऐसी करीन ।।४।। म्हणेन तुमचा देवा । परिवारु जो आघवा । तेतुले रूपें होआवा । मीचि एकु ।।५।। आणि उपकरतीं आपुलीं । उपकरणें आथि जेतुलीं । माझीं रूपें तेतुलीं । होआवीं जी ।।६।। ऐसा मागेन वरु । तेथ हो म्हणती गुरु । मग तो परिवारु । मीचि होईन ।।७।। उपकरणजात सकळिक । तेंहि मीचि होईन एकैक । तेव्हां उपास्तीचें कवतिक । देखिजेल ।।८।। गुरु बहुतांची माये । परी येकलौति होऊनि ठाये । तैसें करूनि आण वाहे । कृपे तिये ।।९।। तया अनुरागा वेधु लावीं । एकपत्नीव्रतचि घेववीं । क्षेत्रसंन्यासु करवीं । लोभाकरवीं ।।४१०।। चतुर्दिक्षु वारा । न लाहे निघों बाहिरा । तैसा गुरुकृपें पांजिरा । मीचि होईन ।।११।। आपुलिया गुणांचीं लेणीं । करीन गुरुसेवे स्वामिणी । हें असो होईन गंवसणी । गुरुभक्तीसी ।।१२।। गुरुस्नेहाचिये वृष्टी । मी पृथ्वी होईन तळवटीं । ऐसिया मनोरथांचिया सृष्टी । अनंता रची ।।१३।। म्हणे गुरूचें भुवन । आपण मी होईन । आणि दास होऊनि करीन । दास्य तेथिंचें ।।१४।। निर्गमागमीं दातारें । जे वोलांडिजती उंबरे । ते मी होईन आणि द्वारें । द्वारपाल ।।१५।। पाउवा मी होईन । तियां मिचि लेववीन । छत्र मी आणि करीन । बारीपण ।।१६।। मी तळ उपरु जाणविता । चंवरधरू हातु देता । स्वामींपुढा खोलता । होईन मी ।।१७।। मीचि होईन सागळा । करूं सुईन गुळ्ळां । सांडिती तो नेपाळा । पडिघा मीचि ।।१८।। हडप मी वोळगेन । मीचि उगाळु घेईन । उळिग मी करीन । आंघोळीचें ।।१९।। होईन गुरूचें आसन । अळंकार परिधान । चंदनादि होईन । उपचार ते ।।४२०।। मीचि होईन सुआरु । वोगरीन उपहारु । आपणपेंनि श्रीगुरु। वोंवाळीन ।।२१।। जे वेळीं देवो आरोगिती । तेव्हां पांतीकरु मीचि पांती । मीचि होईन पुढती । देईन विडा ।।२२।। ताट मी काढीन । सेज मी झाडीन । चरणसंवाहन । करीन मीचि ।।२३।। सिंहासन होईन आपण । वरी श्रीगुरू करिती आरोहण । होईन पुरेपण । वोळगेचें ।।२४।। श्रीगुरूचें मन । जया देईल अवधान । ते मी पुढां होईन । चमत्कारु ।।२५।। तया श्रवणाचां आंगणीं । होईन शब्दांचिया अक्षोणी । परिसु होईन घसणी । आंगाचिया ।।२६।। श्रीगुरूचे डोळे । अवलोकनें स्नेहाळें । पाहाती तियें सकळें । होईन रूपे ।।२७।। तिये रसने जो जो रुचेल । तो तो रसु म्यां होईजेल । गंधरूपें कीजेल । घ्राणसेवा ।।२८।। एवं बाह्य मनोगत । गुरुसेवा समस्त । वेंटाळीन वस्तुजात । होऊनियां ।।२९।। जंव देह हें असेल । तंव ऐसी वोळगी कीजेल । मग देहांतीं नवल । बुद्धि आहे ।।४३०।। इये शरीरींची माती । मेळवीन तिये क्षितीं । जेथ श्रीचरण उभे ठाती । आराध्याचे ।।३१।। माझा स्वामी कवतिकें । स्पर्शति जियें उदकें । तेथ लया नेईन निकें । आपीं आप ।।३२।। श्रीगुरु वोंवाळिजती । कां भुवनीं जे उजळिती । तयां दीपांचिया दीप्तीं । ठेवीन तेज ।।३३।। चंवरी हन विंजणा । तेथ लयो करीन प्राणा । मग आंगाचा वोळगणा । होईन मी ।।३४।। जिये जिये अवकाशीं । गुरु असती परिवारेंसीं । आकाश लया आकाशीं । नेईन तिये ।।३५।। परी जीतु मेला न संडीं । निमेषु लोकां न धाडीं । ऐसेनि गणाविया कोडी । कल्पांचिया ।।३६।। येतुलेवरी धिंवसा । जयाचिया मानसा । आणि करूनियांहि तैसा । अपारुचि ।।३७।। रात्री दिवो नेणे । थोडें बहु न म्हणे । म्हणियाचेनि दाटपणें । साजा होय ।।३८।। तो व्यापारु येणें नांवें । गगनाहूनि थोरावे । एकला करी आघवें । एके काळीं ।।३९।। हृदयवृत्ती पुढां । आंगचि घे दवडा । काज करी होडा । मानसेंसीं ।।४४०।। एकादिया आळामाळा । श्रीगुरूचिया खेळा । लोण करी सकळा । जीविताचें ।।४१।। जो गुरुदास्यें कृशु । जो गुरुप्रेमें सपोषु । गुरुआज्ञे निजवासु । आपणचि जो ।।४२।। जो गुरुकुळें सुकुलीनु । जो गुरुबंधुसौजन्यें सुजनु । जो गुरुसेवाव्यसनें सव्यसनु । निरंतर ।।४२।। गुरुसंप्रदायधर्म । ते जयाचे वर्णाश्रम । गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । जयाचें गा ।।४४।। गुरु क्षेत्र गुरु देवता । गुरु माता गुरु पिता । जो गुरु पुजेपरौता । मार्गु नेणे ।।४५।। श्रीगुरुचें द्वार । तें जयाचें सर्वस्व सार । गुरुसेवकां सहोदर- । प्रेमें भजे ।।४६।। जयाचें वक्त्र । वाहे गुरुनामाचे मंत्र । गुरुवाक्यावांचूनि शास्त्र । हातीं न शिवे ।।४७।। शिवतलें गुरुचरणीं । भलते जे पाणी । तया तीर्थेंयात्रे आणी । तीर्थें त्रैलोक्यींचीं ।।४८।। श्रीगुरूचें उशिटें । लाहे जैं अवचटें । तैं तेणें लाभें विटें । समाधीसी ।।४९।। कैवल्य सुखासाठीं । परमाणु घे किरीटी । उधळती पायांपाठीं । चालतां जे ।।४५०।। हें असो सांगों किती । नाहीं पारु गुरुभक्ती । परी गा उत्क्रांतमती । कारण हें ।।५१।। जया इये भक्तीची चाड । जया इये विषयींचें कोड । जो हे सेवेवांचून गोड । न मनी कांहीं ।।५२।। तो तत्त्वज्ञानाचा ठावो । ज्ञाना तेणेंचि आवो । हें असो तो देवो । ज्ञान भक्तु ।।५३।। हें जाण पां साचोकारें । तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें । नांदत असे जगा पुरे । इया रीती ।।५४।। जिये गुरुसेवेविखी । माझा जीव अभिलाखी । म्हणोनि सोयचुकी । बोली केली ।।५५।। ए-हवीं असता हातीं खुळा । भजनावधानीं आंधळा । परिचर्येलागीं पांगुळा- । पासूनि मंदु ।।५६।। गुरुवर्णनीं मुका । आळशी पोशिजे फुका । परी मनीं आथी निका । सानुरागु ।।५७।। तेणेंचि पैं कारणें । हें स्थळ पोखणें । पडलें मज म्हणे । ज्ञानदेवो ।।५८।। परी तो बोलु उपसाहावा । आणि वोळगे अवसरु देयावा । आतां म्हणेन जी बरवा । ग्रंथार्थुचि ।।५९।। परिसा परिसा श्रीकृष्णु । जो भूतभारसहिष्णु । तो बोलतसे विष्णु । पार्थु ऐके ।।४६०।। म्हणे शुचित्व गा ऐसें । जयापाशीं दिसे । आंग मन जैसें । कापुराचें ।।६१।। कां रत्नाचें दळवाडें । तैसें सबाह्य चोखडें । आंत बाहेरि एकें पाडें । सुर्यु जैसा ।।६२।। बाहेरि कर्में क्षाळला । भीतरी ज्ञानें उजळला । इहीं दोहीं परी आला । पाखाळा एका ।।६३।। मृत्तिका आणि जळें । बाह्य येणें मेळें । निर्मळु होय बोलें । वेदाचेनी ।।६४।। भलतेथ बुद्धिबळी । रजे आरिसा उजळी । सौंदणी फेडी थिगळी । वस्त्रांचिया ।।६५।। किंबहुना यियापरी । बाह्य चोख अवधारीं । आणि ज्ञानदीपु अंतरीं । म्हणौनि शुद्ध ।।६६।। ए-हवीं तरी पंडुसुता । आंत शुद्ध नसतां । बाहेरि कर्म तो तत्त्वतां । विटंबु गा ।।६७।। मृत जैसा शृंगारिला । गाढव तीर्थीं न्हाणिला । कटुदुधिया माखिला । गुळें जैसा ।।६८।। वोसगृहीं तोरण बांधिलें । कां उपवासी अन्नें लिंपिलें । कुंकुसेंदुर केलें । कांतहीने ।।६९।। कळश ढिमाचे पोकळ । जळो वरीले झळाळ । काय करूं चित्रींव फळ । आंतु शेण ।।४७०।। तैसें कर्मवरिचिलेकडां । न सरे थोर मोलें कुडा । नव्हे मदिरेचा घडा । पवित्र गंगे ।।७१।। म्हणोनि अंतरीं ज्ञान व्हावें । मग बाह्य लाभेल स्वभावें । वरि ज्ञान कर्में संभवें । ऐसें कें जोडे ।।७२।। यालागीं बाह्य विभागु । कर्में धुतला चांगु । आणि ज्ञानें फिटला वंगु । अंतरींचा ।।७३।। तेथ अंतरबाह्य गेलें । निर्मळत्व एक जाहलें । किंबहुना उरलें । शुचित्वचि ।।७४।। म्हणोनि सद्भाव जीवगत । बाहेरीं दिसती फांकत । ते स्फटिकगृहींचे डोलत । दीप जैसे ।।७५।। विकल्प जेणें जेणें उपजे । नाथिली विकृती निपजे । अप्रवृत्तीचीं बीजें । अंकुर घेती ।।७६।। तें आइके देखे अथवा भेटे । परी मनीं कांहींचि नुमटे । मेघरंगें न कांटे । व्योम जैसें ।।७७।। ए-हवीं इंद्रियांचेनि मेळें । विषयांवरी तरी लोळे । परी विकाराचेनि विटाळें । लिंपिजेना ।।७८।। भेटलेया वाटेवरी । चोखी आणि माहारी । तेथ नातळे तियापरी । राहाटों जाणे ।।७९।। कां पतिपुत्रांतें आलिंगी । एकचि ते तरुणांगी । तेथ पुत्रभावाचां आंगीं । न लगेचि कामु ।।४८०।। तैसें हृदय चोख । संकल्पविकल्पीं सनोळख । कृत्याकृत्य विशेख । फुडें जाणे ।।८१।। पाणीयें हिरा न भिजे । आधणीं हरळु न शिजे । तैसी विकल्पजातें न लिंपिजे । मनोवृत्ती ।।८२।। तया नांव शुचित्वपण । पार्था गा संपूर्ण । हें देखसी तेथ जाण । ज्ञान आहे ।।८३।। आणि स्थिरता साचें । घर रिगाली जयाचें । तो पुरुष ज्ञानाचें । आयुष्य गा ।।८४।। देह तरी वरीलीकडे । आपुलिया परी हिंडे । परी बैसका न मोडे । मानसींची ।।८५।। वत्सावरुनि धेनूचें । स्नेह राना न वचे । नव्हती भोग सतियेचे । प्रेमभोग ।।८६।। कां लोभिया दूर जाये । परी जीव ठेवाचि ठाये । तैसा देहो चाळितां नव्हे । चळु चित्ता ।।८७।। जातया अभ्रासवें । जैसें आकाश न धांवें । भ्रमणचक्रीं न भंवे । ध्रुव जैसा ।।८८।। पांथिकाचिया येरझारा । सवें पंथु न वचे धनुर्धरा । कां नाहीं जेवीं तरुवरां । येणें जाणें ।।८९।। तैसा चळणवळणात्मकीं । असोनि ये पांचभौतिकीं । भूतोर्मीं एकीं । चळिजेना ।।४९०।। वाहुटोळीचेनि बळें । पृथ्वी जैसी न ढळे । तैसा उपद्रवउमाळें । न लोटे जो ।।९१।। दैन्यदु:खीं न तपे । भयशोकीं न कंपे । देहमृत्यु न वासिपे । पातलेनी ।।९२।। आर्तिआशापडिभरें । वयव्याधींगजरें । उजू असतां पाठीमोरें । नव्हे चित्त ।।९३।। निंदा निस्तेज दंडी । काम लोभा वरपडी । परी रोम नव्हे वांकुडी । मानसाची ।।९४।। आकाश हें वोसरों । पृथ्वी वरि विरों । परी नेणे मोहरों । हृदयवृत्ती ।।९५।। हाती हाला फुलीं । पासवणा जेविं न घाली । तैसा नोहोटे दुर्वाक्यशेलीं । शेलिला सांता ।।९६।। क्षीरार्णवाचां कल्लोळीं । कंप नाहीं मंदराचळीं । का आकाश न जळे जाळीं । वणवियाचां ।।९७।। तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी । नव्हे गजबज मनोधर्मीं । किंबहुना धिरु क्षमी । कल्पांतींही ।।९८।। पैं स्थैर्य ऐसी भाष । बोलिजे जे सविशेष । ते हे दशा गा देख । देखणेया ।।९९।। हें स्थैर्य निधडें । जेथ आंगें जीवें जोडे । तें ज्ञानाचें उघडें । निधान साचें ।।५००।। आणि इसाळु जैसा घरा । कां दंदिया हतियेरा । न विसंबे भांडारा । बद्धकु जैसा ।।१।। एकलौतिया बाळका- । वरी पडौनि ठाके अंबिका । मधुविषीं मधुमक्षिका । लोभिणी जैसी ।।२।। अर्जुना जो यापरी । अंत:करण जतन करी । नेदी उभें ठाको द्वारीं । इंद्रियांचां ।।३।। म्हणे काम बागुल ऐकेल । हे आशा सियारी देखैल । तरी जीवा टेंकैल । म्हणोनि बिहे ।।४।। बाहेरी धीट जैसी । दाटुगा पति कळासी । करी टेहणी तैसी । प्रवत्तीसीं ।।५।। सचेतनीं वाणेपणें । देहासकट आटणें । संयमावरी करणें । बुझूनि घाली ।।६।। मनाचां महाद्वारीं । प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं । जो यमदम शरीरीं । जागवी उभे ।।७।। आधारीं नाभीं कंठीं । बंधत्रयाची घरटी । चंद्रसूर्यसंपुटीं । सूये चित्त ।।८।। समाधीचे शेजेपासीं । बांधोनि घाली ध्यानेंसी । चित्तचैतन्य समरसीं । आंतु रते ।।९।। अगा अंत:करणनिग्रहो जो । तो हा हें जाणिजो । हा आथी तेथ विजयो । ज्ञानाचा पैं ।।५१०।। जयाची आज्ञा आपण । शिरीं वाहे अंत:करण । मनुष्याकारें जाण । ज्ञानचि तो ।।११।।
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिदु:खदोषानुदर्शनम् ।।८।।
आणि विषयांविखीं । वैराग्याची निकी । पुरवणी मानसीं कीं । जिती आथी ।।१२।। वमिलेया अन्ना । लाळ न घोंटी जेविं रसना । आंग न सूये आलिंगना । प्रेताचिया ।।१३।। विष खाणें नागवें । जळत घरीं न रिगवें । व्याघ्रविवरा न वचवें । वस्ती जेवीं ।।१४।। धडाडीत लोहरसीं । उडी न घालवे जैसी । न करवे उशी । अजगराची ।।१५।। अर्जुना तेणें पाडें । जयासी विषयवार्ता नावडे । नेदी इंद्रियांचेनि तोंडें । कांहींच जावों ।।१६।। जयाचां मनी आलस्य । देहीं अतिकार्श्य । यमदमीं सामरस्य । जयासि गा ।।१७।। तपोव्रतांचा मेळावा । जयाचां ठायीं पांडवा । युगांत जया गांवा- । आंतु येतां ।।१८।। बहु योगाभ्यासीं हांव । विजनाकडे धांव । न साहे जो नांव । संघाताचें ।।१९।। नाराचाचीं आंथुरणें । पूयपंकीं लोळणें । तैसें लेखी भोगणें । ऐहिकींचें ।।५२०।। स्वर्गातें मानसें । ऐकोनि मानी ऐसें । कुहिलें पिशित जैसें । श्वानाचें कां ।।२१।। तें हें विषयवैराग्य । जें आत्मलाभाचें भाग्य । येणें ब्रह्मानंदा योग्य । जीव होती ।।२२।। ऐसा उभयभोगीं त्रासु । देखसी जेथ बहुवसु । तेथ जाण रहिवासु । ज्ञानाचा तूं ।।२३।। आणि सचाडाचियेपरी । इष्टापूर्तें करी । परी केलेंपण शरीरीं । वसों नेदी ।।२४।। वर्णाश्रमपोषकें । कर्में नित्यनैमित्तिकें । तयांमाजीं कांही न ठके । आचरतां ।।२५।। परी हें मियां केलें । की हें माझेंनि जाले । ऐसें नाहीं ठेविलें । वासनेमाजीं ।।२६।। जैसें अवचितपणें । वायूसि सर्वत्र विचरणें । का निरभिमान उदैजणें । सूर्याचें जैसें ।।२७।। कां श्रुति स्वभावता बोले । गंगा काजेविण चाले । तैसें अवष्टंभहीन भलें । वर्तणें जयाचें ।।२८।। ऋतुकाळीं तरी फळती । परी फळलों हें नेणती । तयां वृक्षांचिये ऐसी वृत्ती । कर्मीं सदां ।।२९।। एवं मनीं कर्मीं बोलीं । जेथ अहंकारा उखी जाहली । एकावळीची काढिली । दोरी जैसी ।।५३०।। संबंधेंवीण जैसीं । अभ्रें असती आकाशीं । देहीं कर्में तैसीं । जयासि गा ।।३१।। मद्यपाआंगींचें वस्त्र । लेपाहातीचें शस्त्र । बैलावरी शास्त्र । बांधलें आहे ।।३२।। तया पाडे देहीं । जया आहें हे सेचि नाहीं । निरहंकारता पाहीं । तया नांव ।।३३।। हें संपूर्ण जेथें दिसे । तेथेंचि ज्ञान असे । इयेविषीं अनारिसे । बोलों नये ।।३४।। आणि जन्ममृत्युदु:खें । व्याधिवार्धक्यकलुषें । इयें आंगा न येतां देखें । दुरुनि जो ।।३५।। साधकु विवसिया । कां उपसर्गु योगिया । पावे उणेयापुरेया । वोथंबा जेवीं ।।३६।। वैर जन्मांतरींचें । सर्पा मनौनि न वचे । तेविं अतीता जन्मांचें । उणें जो वाहे ।।३७।। डोळां हरळ न विरे । घाई कोत न जिरे । तैसें काळींचें न विसरे । जन्मदु:ख ।।३८।। म्हणे पूयगर्तें रिगाला । अहा मूत्ररंध्रें निघाला । कटा मियां चाटिला । कुचस्वेदु ।।३९।। ऐसिऐसिया परी । जन्माचा कांटाळा धरी । म्हणे आतां तें न करीं । जेणें ऐसें होय ।।५४०।। हारी उमचावया । जुंवारी जैसा ये डाया । कीं वैरा बापाचेया । पुत्र जचे ।।४१।। मारिलियाचेनि रागें । पाठीचा जेवीं सूड मागे । तेणें आक्षेपें लागे । जन्मापाठीं ।।४२।। परी जन्मती ते लाज । न सांडी जयाचें निज । संभाविता निस्तेज । न जिरे जेवीं ।।४३।। आणि मृत्यु पुढें आहे । तोचि कल्पांतीं कां पाहे । परी आजीचि होये । सावधु जो ।।४४।। माजीं अथांव म्हणतां । थडियेचि पंडुसुता । पोहणार आइता । कासे जेवीं ।।४५।। कां न पवतां रणाचा ठावो । सांभाळिजे जैसा आवो । वोडण सुइजे घावो । न लागतांचि ।।४६।। पाहेचा पेणा वाटवधा । तंव आजीचि होइजे सावधा । जीव न निगतां औषधा । धांविजे जेवीं ।।४७।। ये-हवी ऐसें घडे । जो जळत घरीं सांपडे । तो मग न पवाडे । कुहा खणों ।।४८।। चोंढिये पाथरु गेला । तैसेनि जो बुडाला । तो बोंबेही सकट निमाला । कोण सांगे ।।४९।। म्हणोनि समर्थेंसि वैर । जया पडिलें हाडखाइर । तो जैसा आठही पाहर । परजूनि असे ।।५५०।। नातरी केळवली नोवरी । कां संन्यासी जियापरी । तैसा न मरतां जो करी । मृत्यूसूचना ।।५१।। पैं गा जो ययापरी । जन्मेचि जन्म निवारी । मरणें मृत्यु मारी । आपण उरे ।।५२।। तया घरीं ज्ञानाचें । सांकडें नाहीं साचें । जया जन्ममृत्यूचें । हृदयी शल्य ।।५३।। आणि तयाचिपरी जरा । न टेंकता शरीरा । तारुण्याचिया भरा- । माजीं देखे ।।५४।। म्हणे आजिचां अवसरीं । पुष्टि जे शरीरीं । ते पाहे होईल काचरी । वाळली जैसी ।।५५।। निदैव्याचे व्यवसाय । तैसे ठाकती हातपाय । अमंत्रिया राज्याची परी आहे । बळा यया ।।५६।। फुलांचिया भोगा- । लागी प्रेम टांगा । तें करेयाचा गुडघा । तैसें होईल ।।५७।। वोढाळाचां खुरीं । आखरू आतें बुरी । ते दशा माझां शिरीं । पावेल गा ।।५८।। पद्मदळेंसी इसाळें । भांडताति जे हे डोळे । ते होती पडवळें । पिकली जैसीं ।।५९।। भंवईचीं पडळें । वोमथती शिनसाळें । उरु कुहिजेल जळें । आंसुवांचेनि ।।५६०।। जैसें बाभुळीचें खोड । गिरबडुनि जाती सरड । तैसें पिचडी तोंड । सरकटिजेल ।।६१।। रांधवणी चुलीपुढें । प-हे उन्मादती खातवडें । तैसींचि यें नाकाडें । बिडबिडती ।।६२।। तांबूलें ओठ राऊं । हांसतां दांत दाऊं । सनागर मिरऊं । बोल जेणें ।।६३।। तयाचि पाहे या तोंडा । येईल जळंबटाचा लोंढा । इया उमळती दाढा । दातांसींहि ।।६४।। कुळवाडी रिणें दाटली । कां वांकडिया ढोरें बैसलीं । तैसी नुठील कांहीं केली । जीभची हे ।।६५।। कुसळें कोरडी । वारेनें जाती बरडीं । तैसीं आपत्ति तोंडीं । दाढियेसी ।।६६।। आषाढीचेनी जळें । जैसीं झिरपती शैलाचीं मौळें । तैसे खांडीहूनि लाळे । पडती पूर ।।६७।। वाचेसी अपवाडु । कानी अनुघडु । पिंड गरुवा माकडु । होईल हा ।।६८।। तृणाचें बुझवणें । आंदोळे वारेगुणें । तैसें येईल कांपणें । सर्वांगासी ।।६९।। पायां पडती वेंगडी । हात वळती मुरकुंडी । बरवेपणा बागडी । नाचविजैल ।।५७०।। मळमूत्रद्वारें । होऊनि ठाकती खोंकरे । नवसियें होती इतरें । माझां निधनीं ।।७१।। देखोनि थुंकील जगु । मरणाचा पडेल पांगू । सोयरियां उबगु । येईल माझा ।।७२।। स्त्रियां म्हणती विवसी । बाळें जाती मूच्र्छीं । किंबहुना चिळसी । पात्र होईन ।।७३।। उभळीचा उजगरा । सेजेया साइलिया घरा । शिणवील म्हणती म्हातारा । बहुतांते हा ।।७४।। ऐसी वार्धक्याची सूचणी । आपणियां तरुणपणीं । देखे मग मनीं । विटे जो गा ।।७५।। म्हणे पाहे हें येईल । आणि आतांचें भोगीतां जाईल । मग काय उरेल । हितालागीं ।।७६।। म्हणोनि नाइकणें पावे । तंव आइकोनि घाली आघवें । पंगु न होता जावें । तेज जाय ।।७७।। दिठी जंव जाये । तंव पाहावें तेतुलें पाहे । मूकत्वा आधीं वाचा वाहे । सुभाषितें ।।७८।। हात होती खुळे । हें पुढील मोटकें कळे । आणि करूनि घाली सकळें । दानादिकें ।।७९।। तेव्हां ऐसी दशा येईल पुढें । तैं मन होईल वेडें । तंव चिंतूनि ठेवी चोखडें । आत्मज्ञान ।।५८०।। जैं चोर पाहे झोंबती । तंव आजीचि रुसिजे संपत्ती । कां झांकाझांकी वाती । न वचतां कीजे ।।८१।। तैसें वार्धक्य यावें । मग जें वायां जावें । तें आतांचि आघवें । सवतें केलें ।।८२।। आतां मोडूनि ठेलीं दुर्गें । कां वळित धरिलें खगें । तेथ उपेक्षूनि जो रिघे । तो नागवला कीं ।।८३।। तैसें वृद्धाप्य होये । आलेंपणे वायां जाये । जें तो शतवृद्ध आहे । नेणों कैंचा ।।८४।। झाडिलींचि कोळें झाडी । तया न फळे जेविं बोंडी । जाहला अग्नी तरी राखोंडी । जाळील काई ।।८५।। म्हणोनि वृद्धाप्याचेनि आठवें । वृद्धाप्या जो नागवे । तयाचां ठायीं जाणावें । ज्ञान आहे ।।८६।। तैसेंचि नाना रोग । पढिघाती पुढां आंग । तंव आरोग्याचे उपेग । करूनि घाली ।।८७।। सापाचां तोंडीं । पडिली जे उंडी । ते लाऊनि सांडी । प्रबुद्धु जैसा ।।८८।। तैसा वियोग जेणें दु:खें । विपत्ति शोक पोखें । तें स्नेह सांडूनि सुखें । उदासु होय ।।८९।। आणि जेणें जेणें कडें । दोष सूतील तोंडें । तयां कर्मरंध्रां गुंडे । नियमाचे दाटी ।।५९०।। ऐसऐसिया आइती । जयाची परी असती । तोचि तो ज्ञानसंपत्ती- । गोसावी गा ।।९१।। आतां आणिकही एक । लक्षण अलौकिक । सांगेन आइक । धनंजया ।।९२।।
असक्तिरनभिष्वंग: पुत्रदारगृहादिषु ।
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ।।९।।
तरी जो या देहावरी । उदासु ऐसिया परी । उखिता जैसा बिढारीं । बैसविला आहे ।।९३।। कां झाडाची साउली । वाटे जातां मीनली । घरावरी तेतुली । आस्था नाहीं ।।९४।। साउली सरिसीच असे । परी असे हें नेणिजे जैसें । स्त्रियेचें तैसें । लोलुप्य नाहीं ।।९५।। आणि प्रजा जे जाली । तियें वस्ती कीर आलीं । कां गोरुवें बैसलीं । रुखातळीं ।।९६।। जो संपत्तिमाजीं असतां । ऐसा गमे पंडुसुता । जैसा कां वाटे जातां । साक्षी ठेविला ।।९७।। किंबहुना पुंसा । पांजरियामाजीं जैसा । वेदाज्ञेसी तैसा । बिहूनि असे ।।९८।। ए-हवीं दारागृहपुत्रीं । नाहीं जया मैत्री । तो जाण पां धात्री । ज्ञानासि गा ।।९९।। आणि महासिंधु जैसें । ग्रीष्मवर्षीं सरिसें । इष्टानिष्ट तैसें । जयाचां ठायीं ।।६००।। कां तिन्ही काळ होतां । त्रिधा नव्हे सविता । तैसा सुखदु:खीं चित्ता । भेदु नाहीं ।।१।। जेथ नभाचेनि पाडें । समत्वा उणे न पडे । तेथचि ज्ञान रोकडें । वोळख तूं ।।२।।
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ।।१०।।
आणि मीवांचूनि कांहीं । आणिक गोमटे नाहीं । ऐसा निश्चयोचि तिहीं । जयाचां केला ।।३।। शरीर वाचा मानस । पियालीं कृतनिश्चयाचा कोश । एक मीवांचूनि वास । न पाहती आन ।।४।। किंबहुना निकट निज । जयाचें जाहलें मज । तेणें आपणयां आम्हां सेज । एकी केली ।।५।। रिगतां वल्लभापुढें । नाहीं आंगीं जीवीं सांकडें । तिये कांतेचेनि पाडें । एकसरला जो ।।६।। मिळोनि मिळतचि असे । समुद्रीं गंगाजळ जैसें । मी होऊनि मज तैसें । सर्वस्वें भजती ।।७।। सूर्याचां होणां होईजे । कां सूर्यासवेंचि जाईजे । हें विकलेंपण साजे । प्रभेसि जेवीं ।।८।। पैं पाणियाचिये भूमिके । पाणी तळपे कौतुकें । ते लहरी म्हणती लौकिकें । ए-हवीं तें पाणी ।।९।। जो अनन्य यापरी । मी जाहलाहि मातें वरी । तोचि तो मूर्तधारी । ज्ञान पैं गा ।।६१०।। आणि तीर्थें धौतें तटें । तपोवनें चोखटें । आवडती कपाटें । वसवूं जया ।।११।। शैलकक्षांची कुहरें । जळाशय परिसरें । अधिष्ठी जो आदरें । नगरा नये ।।१२।। बहु एकांतावरी प्रीति । जया जनपदावरी खंति । जाण मनुष्याकारें मूर्ती । ज्ञानाची तो ।।१३।। आणिकहि पुढती । चिन्हें गा सुमती । ज्ञानाचिये निरुती- । लागीं सांगों ।।१४।।
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ।।११।।
तरी परमात्मा ऐसें । जे एक वस्तु असे । तें जया दिसे । ज्ञानास्तव ।।१५।। तें एकवांचूनि आनें । जियें भवस्वर्गादि ज्ञानें । तें अज्ञान ऐसे मनें । निश्चयो करी ।।१६।। स्वर्गा जाणें हें सांडी । भवविषयीं कान झाडी । दे अध्यात्मज्ञानीं बुडी । सद्भावाची ।।१७।। भंगलिये वाटे । शोधूनियां अव्हांटे । निघिजे जेवि निटें । राजपंथे ।।१८।। तैसें ज्ञानजातां करी । आघवेंचि एकीकडे सारी । मग मन बुद्धि मोहरी । अध्यात्मज्ञानीं ।।१९।। म्हणे एक हेंचि आथी । येर जाणणें ते भ्रांति । ऐसी निकुरेंसी मती । मेरु होय ।।६२०।। एवं निश्चयो जयाचा । द्वारीं अध्यात्मज्ञानाचां । धु्रव देवो गगनींचा । तैसा राहिला ।।२१।। तयाचां ठायीं ज्ञान । या बोला म्हणसी व्यवधान । जे ज्ञानीं बैसलें मन । तेव्हांचि तो ।।२२।। तरी बैसलेपणें जें होये । ते बैसतांचि बोलें न होये । तरी ज्ञाना तया आहे । सरिसा पाडु ।।२३।। आणि तत्त्वज्ञान निर्मळ । फळे जें एक फळ । तें ज्ञेयही वरी सरळ । दिठी जया ।।२४।। ए-हवीं बोधा आलेनि ज्ञानें । जरी ज्ञेय न दिसेचि मनें । तरी ज्ञानलाभुही न मने । जाहला सांता ।।२५।। आंधळेनि हातीं दिवा । घेऊनि काय करावा । तैसा ज्ञाननिश्चयो आघवा । वायां जाय ।।२६।। जरी ज्ञानाचेनि प्रकाशें । परतत्त्वीं दिठी न पैसे । ते स्फूर्तीचि असे । अंध होऊनि ।।२७।। म्हणोनि ज्ञान जेतुलें दावी । तेतुली ही वस्तुचि आघवी । ते देखे ऐसी व्हावी । बुद्धी चोख ।।२८।। यालागीं ज्ञानें निर्दोखें । दाविलें ज्ञेय देखे । तैसेनि उन्मेखें । आथिला जो ।।२९।। जेवढी ज्ञानाची वृद्धी । तेवढीच जयाची बुद्धी । तो ज्ञान हें शब्दीं । करणें न लगे ।।६३०।। पै ज्ञानाचिये प्रभेसवें । जयाची मती ज्ञेयीं पावे । तो हातधरणिया शिवे । परतत्त्वातें ।।३१।। तोचि ज्ञान हे बोलतां । विस्मो कवण पांडुसुता । काय सवितयातें सविता । म्हणावें असे ।।३२।। तंव श्रोतां म्हणितले असो । न सांगतियाचा अतिसो । ग्रंथोक्ती तेथ आडसो । घालसी कां ।।३३।। तुझा हाचि आम्हां थोरु । वक्तृत्वाचा पाहुणेरु । जे ज्ञानविषो फारु । निरोपिला ।।३४।। रसु होआवा अतिमात्रु । हा घेतासि कविमंत्रु । तरी अवंतूनि शत्रू । करितोसि कां गा ।।३५।। ठायीं बैसतिये वेळे । जे रससोय घेऊनि पळे । तियेचा येरु वोडव मिळे । कोणा अर्था ।।३६।। आघवांचि विषयीं भादी । परी सांजवणी टेंकों नेदी । ते खुरतोडी नुसधी । पोषी कवण ।।३७।। तैसी ज्ञानीं मती न फांके । येर जल्पती नेणों केतुकें । परी ते असो निकें । केलें तुवां ।।३८।। जया ज्ञानलेशोद्देशें । किजती योगादि सायासें । तें धणीचें आणि तुझिया एैसें । निरूपण ।।३९।। अमृताची सांतवांकुडी । लागो कां अनुघडी । सुखाचां दिसीं कोडी । गणिजतु कां ।।६४०।। पूर्णचंद्रेसीं राती । युग एक असो न पाहती । तरी काय न पाहत आहाती । चकोरे ते ।।४१।। तैसें ज्ञानाचें बोलणें । आणि येणें रसाळपणें । आतां पुरे कोण म्हणे । आकर्णितां ।।४२।। आणि सभाग्यु पाहुणा ये । सुभगाचि वाढती होये । तैं सरो नेणें रससोये । ऐसें आथी ।।४३।। तैसा जाहला प्रसंगु । जे ज्ञानीं आम्हांसि लागु । आणि तुजही अनुरागु । आथि तेथ ।।४४।। म्हणोनि यया वाखाणा- । पासीं से आली चौगुणा । ना म्हणों नये देखणा । होसी ज्ञानी ।।४५।। तरी आतां ययावरी । प्रज्ञेचा माजु धरीं । पदें साच करीं । निरूपणीं ।।४६।। या संतवाक्यासरिसें । म्हणितलें निवृत्तिदासें । माझेंही जी ऐसें । मनोगत ।।४७।। यावरी आतां तुम्हीं । आज्ञापिला स्वामी । वायां वाग् मी । वाढों नेदीं ।।४८।। एवं इयें अवधारा । ज्ञानलक्षणें अठरा । श्रीकृष्णें धनुर्धरा । निरूपिलीं ।।४९।। मग म्हणे या नांवें । ज्ञान एथ जाणावें । हें स्वमत आणि आघवे । ज्ञानियेही म्हणती ।।६५०।। करतळावरी वाटोळा । डोलतु देखिजे आंवळा । तैसें ज्ञान आम्हीं डोळां । दाविलें तुज ।।५१।। आता धनंजया महामती । अज्ञान ऐसी वदंती । तेही सांगों व्यक्ती । लक्षणेंसी ।।५२।। ए-हवीं ज्ञान फुडें जालिया । अज्ञान जाणवें धनंजया । जें ज्ञान नव्हे तें अपैसया । अज्ञानचि ।।५३।। पाहें पां दिवसु आघवा सरे । मग रात्रीची बारी उरे । वांचूनि कांहीं तिसरें । नाहीं जेवीं ।।५४।। तैसे ज्ञान जेथ नाहीं । तेंचि अज्ञान पाहीं । तरी सांगो कांहीं कांहीं । चिन्हें तियें ।।५५।। तरी संभावने जिये । जो मानाची वाट पाहे । सत्कारें होये । तोषु जया ।।५६।। गर्वें पर्वताचीं शिखरें । तैसा महत्त्वावरूनि नुतरे । तयाचां ठायीं पुरें । अज्ञान आहे ।।५७।। आणि स्वधर्माचि मांगळी । बांधे वाचेचां पिंपळीं । उभिला जैसा देउळीं । जाणोनि कुंचा ।।५८।। घाली विद्येचा पसारा । सुये सुकृताचा डांगोरा । करी तेतुलें मोहरा । स्फीतीचिया ।।५९।। आंग वरिवरी चर्ची । जनातें अभ्यर्चितां वंची । तो जाण पां अज्ञानाची । खाणी एथ ।।६६०।। आणि वन्ही वनीं विचरे । तेथ जळती जैसीं जंगमेस्थावरें । तैसें जयाचेनि आचारें । जगा दु:ख ।।६१।। कौतुकें जें जें जल्पें । तें सबळाहूनि तीख रूपे । विषाहूनि संकल्पें । मारकु जो ।।६२।। तयातें बहु अज्ञान । तेचि अज्ञानाचें निधान । हिंसेंसि आयतन । जयाचें जिणें ।।६३।। आणि फुंके भाता फुगे । रेचिलिया सवेचि उफगे । तैसा संयोगवियोगें । चढे वोहटे ।।६४।। पडली वारयाचां वळसां । धुळी चढे आकाशा । हरिखा वळघे तैसा । स्तुती वेळे ।।६५।। निंदा मोटकी आइके । आणि कपाळ धरूनि ठाके । थेंबे विरे वारेनि शोखे । चिखलु जैसा ।।६६।। तैसा मानापमानीं होये । जो कोण्हीही उर्मी न साहे । तयाचां ठायीं आहे । अज्ञान पुरें ।।६७।। आणि जयाचां मनीं गांठीं । वरिवरी मोकळी वाचा दिठी । आंगें मिळे जीवें पाठीं । भलतया दे ।।६८।। व्याधाचें चारा घालणें । तैसें प्रांजळ जोगावणें । चांगाचीं अंत:करणें । विरु करी ।।६९।। गार शेवाळें गुंडाळली । कां निंबोळी जैसी पिकली । तैसी जयाची भली । बाह्मक्रिया ।।६७०।। अज्ञान तयाचां ठायीं । ठेविलें असे पाहीं । या बोला आन नाहीं । सत्य मानीं ।।७१।। आणि गुरुकुळे लाजे । जो गुरुभक्ति उभजे । विद्या घेऊनि माजे । गुरूसींचि ।।७२।। तयाचें नांव घेणें । हे वाचे शूद्रान्न होणें । परी घडलें लक्षणें । बोलतां इयें ।।७३।। आतां गुरुभक्तांचें नांव घेवों । तेणें वाचे प्रायश्चित्त देवों । गुरुसेवका नांव पाहा हो । सूर्य जैसा ।।७४।। येतुलेनि पांगु पापाचा । निस्तरेल हे वाचा । जो गुरुतल्पगाचा । नामीं जाला ।।७५।। हा ठायवरी । तया नांवाचें भय हरी । मग म्हणे अवधारीं । आणिक चिन्हें ।।७६।। तरी आंगें कर्में ढिला । जो मनें विकल्पें भरला । अडवींचा अवगळला । कुहा जैसा ।।७७।। तया तोंडीं कांटिवडें । आंतु नुसती हाडें । अशुचि तेणें पाडें । सबाह्य जो ।।७८।। जैसें पोटालागीं सुणें । उघडें झांकले न म्हणे । तैसें आपुलें परावें नेणे । द्रव्यालागीं ।।७९।। येया ग्रामकुलाचां ठायीं । जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं । तैसा स्त्रीविषयीं कांहीं । विचारीना ।।६८०।। कर्माचा वेळु चुके । कां नित्य नैमित्तिक ठाके । ते जया न दुखे । जीवामाजीं ।।८१।। पापीं जो निसुगु । पुण्याविषयीं अति निलागु । जयाचां मनीं वेगु । विकल्पाचा ।।८२।। तो जाण निखिळा । अज्ञानाचा पुतळा । जो बांधोनि असे डोळां । वित्ताशेतें ।।८३।। आणि स्वार्थें अळुमाळें । जो धैर्यापासोनि चळे । जैसें तृणबीज ढळे । मुंगियेचेनी ।।८४।। पावो सूदलिया सवें । जैसें थिल्लर कालवें । तैसा भयाचेनि नांवें । गजबजे जो ।।८५।। वायूचेनि सावाये । धू दिगंतरा जाये । दु:खवार्ता होये । तैसें जया ।।८६।। मनोरथांचिया धारसा । वाहणें जयाचिया मानसा । पूरीं पडिला जैसा । दुधिया पाहीं ।।८७।। वाउधणाचिया परी । जो आश्रो केहींचि न धरी । क्षेत्रीं तीर्थीं पुरीं । थारों नेणे ।।८८।। कां मातलिया सरडा । पुढती बुड पुढती शेंडा । हिंडण वारा कोरडा । तैसा जया ।।८९।। जैसा रोंविल्याविणें । रांजणु थारों नेणें । तैसा पडे तैं राहणें । ए-हवीं हिंडे ।।६९०।। तयाचां ठायीं उदंड । अज्ञान असे वितंड । जो चांचल्यें भावंड । मर्कटाचें ।।९१।। आणि पैं गा धनुर्धरा । जयाचिया अंतरा । नाहीं वोढावारा । संयमाचा ।।९२।। लेंडिये आला लोंढा । न मनीं वाळुवेचा वरंडा । तैसा निषेधाचिया तोंडा । बिहेना जो ।।९३।। व्रतातें आड मोडी । धर्माते पायें वोलांडी । नियमाची आस तोडी । जयाची क्रिया ।।९४।। नाहीं पापाचा कंटाळा । नेदी पुण्यासी जिव्हाळा । लाजेचा पेंडवळा । खाणोनि घाली ।।९५।। कुळेंसीं जो पाठमोरा । वेदाज्ञेसीं दु-हा । कृत्याकृत्यव्यापारा । निवाडु नेणें ।।९६।। वसो जैसा मोकाटु । वारा जैसा अफाटु । फुटला जैसा पाटु । निरंजनीं ।।९७।। आंधळें हातिरु मातलें । डोंगरीं जैसें पेटलें । तैसें विषयीं सुटलें । चित्त जयाचें ।।९८।। पैं उबडां काइ न पडे । मोकाटु कोणां नातुडे । ग्रामद्वारींचें आडें । नोलांडी कोण ।।९९।। जैसें सत्री अन्न जालें । कीं सामान्या बीक आलें । वाणसियेचें उभलें । कोण न रिगे ।।७००।। तैसें जयाचें अंत:करण । तयाचां ठायीं संपूर्ण । अज्ञानाची जाण । ऋद्धि आहे ।।१।। आणि विषयांची गोडी । जो जीतु मेला न संडीं । स्वर्गींही खावया जोडी । एथौनिचि ।।२।। जो अखंड भोगा जचे । जया व्यसन काम्यक्रियेचे । मुख देखोनि विरक्ताचें । सचैल करी ।।३।। विषो शिणोनि जाये । परी न शिणे सावधु नोहे । कुहिला हातीं खाये । कोढी जैसा ।।४।। खरी टेंकों नेदी उडे । लातौनि फोडी नाकाडें । त-ही जेविं न काढे । माघौता खरु ।।५।। तैसा जो विषयांलागीं । उडी घाली जळतिये आगीं । व्यसनाचीं आंगीं । लेणीं मिरवी ।।६।। फुटोनि पडे तंव । मृृग वाढवी हांव । परी न म्हणे ते माव । रोहिणीची ।।७।। तैसा जन्मोनि मृत्यूवरी । विषयीं त्रासितां बहुतीं परी । त-ही त्रासु नेघे धरी । अधिक प्रेम ।।८।। पहिलिये बाळदशे । आई बा हेंचि पिसें । तें सरे मग स्त्रीमांसें । भुलोनि ठाके ।।९।। मग स्त्री भोगितां थावो । वृद्धाप्य लागे येवों । तेव्हां तोचि प्रेमभावो । बाळकासि आणी ।।७१०।। आंधळें व्यालें जैसें । तैसा बाळें परिवसे । परी जीवे मरें तों न त्रासे । विषयांसि जो ।।११।। जाण तयाचां ठायीं । अज्ञानासि पारु नाहीं । आतां आणिकें कांहीं । चिन्हें सांगों ।।१२।। तरी देह हेंचि आत्मा । ऐसेया जो मनोधर्मा । वळघोनियां कर्मा । आरंभु करी ।।१३।। आणि उणें कां पुरें । जें जें कांहीं आचरे । तयाचेनि आविष्कारें । कुंथों लागे ।।१४।। डोइये ठेविलेनि भोजें । देवलविसें जेविं फुंजे । तैसा विद्यावयसा माजे । उताणा चाले ।।१५।। म्हणे मीचि एकु आथी । माझांचि घरीं संपत्ती । माझी आचरती रीति । कोणा आहे ।।१६।। नाहीं माझेनि पाडें वाडु । मी सर्वज्ञु एकुचि रूढु । ऐसा गर्वतुष्टीगंडु । घेऊनि ठाके ।।१७।। व्याधि लागलिया माणुसा । नये भोग दाऊं जैसा । निकें न साहे जो तैसा । पुढिलांचें ।।१८।। पैं गुणु तेतुला खाय । स्नेह कीं जाळितु जाय । जेथ ठेविजे तेथ होय । मसीऐसें ।।१९।। जीवनें शिंपिला तिडपिडी । विजिला प्राण सांडी । लागला तरी काडी । उरों नेदी ।।७२०।। अळुमाळु प्रकाशु करी । तेतुलेनीचि उबारा धरी । तैसिया दीपाचिया परी । सुविद्यु जो ।।२१।। औषधाचेनि नांवें अमृतें । नवज्वरु जैसा आंबुथे । कां विषचि होऊनि परते । सर्पा दूध ।।२२।। तैसा सद्गुणीं मत्सरु । व्युत्पत्ती अहंकारु । तपोज्ञानें अपारु । ताठा चढे ।।२३।। अंत्यु राणिवे बैसविला । आरें धारणु गिळिला । तैसा गर्वें फुगला । देखसी जो ।।२४।। जो लाटणें ऐसा न लवे । पाथरु तेविं न द्रवे । गुणियासि नागवे । फोडसें जैसें ।।२५।। किंबहुना तयापासीं । अज्ञान आहे वाढीसीं । हें निकरें गा तुजसीं । बोलत असों ।।२६।। आणीक पाही धनंजया । जो गृह देह सामग्रिया । न देखे कालचेया । जन्मातें गा ।।२७।। कृतघ्ना उपेगु केला । कां चोरा व्यवहारु दिधला । निसुगु स्तविला । विसरे जैसा ।।२८।। वोढाळितां लाविलें । तें तैसेंच कान पुंस वोलें । कीं पुढती वोढाळूं आलें । सुणें जैसें ।।२९।। बेडूक सापाचां तोंडीं । जातसे सबुडबुडीं । तो मक्षिकांचिया कोडी । स्मरेना कांहीं ।।७३०।। तैसीं नवही द्वारें स्रवती । आंगीं देहाची लुती जिती । जेणें जाली तें चित्तीं । सलेना जया ।।३१।। मातृकोदरकुहरीं । सूनि विष्ठेचां दाथरीं । जठरीं नवमासवरी । उकडला जैं ।।३२।। ते गर्भींची व्यथा । कां जें जालें उपजतां । तें कांहींचि सर्वथा । नाठवी जो ।।३३।। मलमूत्रपंकीं । लोळतें बाळ अंकीं । ते देखोनि जो न थुंकी । त्रासु नेघे ।।३४।। कालचि ना जन्म गेलें । पाहेचि पुढती आलें । हें ऐसें कांहीं वाटलें । नाहीं जया ।।३५।। आणि पैं तयाचि परी । जीविताची फरारी । देखोनि जो न करी । मृत्युचिंता ।।३६।। जिणेंयाचेनि विश्वासें । मृत्यु एक एथ असे । हें जयाचेनि मानसें । मानिजेना ।।३७।। अल्पोदकींचा मासा । हें नाटे ऐसिया आशा । न वचेचि कां जैसा । अगाध डोहां ।।३८।। कां गोरीचिया भुली । मृग व्याधा दिठी न घाली । गळु न पाहतां गिळिली । उंडी मीनें ।।३९।। दीपाचिया झगमगा । जाळील हें पतंगा । नेणवेचि पैं गा । जयापरी ।।४०।। गव्हारु निद्रासुखें । घर जळत असे तें न देखे । नेणतां जेवीं विखें । रांधिलें अन्न ।।४१।। तैसा जीविताचेनि मिषें । हा मृत्यूचि आला असे । हें नेणेचि राजसें । सुखें जो गा ।।४२।। शरीरींची वाढी । अहोरात्रांची जोडी । विषयसुखप्रौढी । साचचि मानी ।।४३।। परी बापुडा ऐसें नेणें । जें वेश्येचें सर्वस्व देणें । तेंचि नागवणें । रूप एथ ।।४४।। संवचोराचें साजणें । तेंचि तें प्राण घेणें । लेपा स्नपन करणें । तेेंचि मरण ।।४५।। पांडुरोगें आंग सुटलें । तें तयाचि नांवें खुंटलें । तैसें नेणे भुलले । आहार निद्रा ।।४६।। सन्मुख शूला । धांवतया पायें चपळा । प्रतिपदीं ये जवळा । मृत्यु जेवीं ।।४७।। तेविं देहा जंव जंव वाढु । जंव जंव दिवसांचा पवाडु । जंव जंव सुरवाडु । भोगांचा हा ।।४८।। तंव तंव अधिकाधिकें । मरण आयुष्यातें जिंकें । मीठ जैसे उदकें । घांसिजत असे ।।४९।। तैसें जीवित जाये । तयास्तव काळु पाहे । हें हातोहातींचें नव्हे । ठाउकें जया ।।७५०।। किंबहुना पांडवा । हा आंगींचा मृत्यु निच नवा । न देखे जो मावा । विषयांचिया ।।५१।। तो अज्ञानदेशींचा रावो । या बोला महाबाहो । न पडे गा वाटावो । आणिकांचा ।।५२।। पैं जीविताचेनि सुखें । जैसा कां मृत्यु न देखे । तैसाचि तारुण्यतोषे । जरा न गणी ।।५३।। कडाडीं लोटला गाडा । शिखरौनि सुटला धोंडा । तैसा न देखे जो पुढां । वृद्धाप्य आहे ।।५४।। कां आडवोहळा पाणी आलें । म्हैसयांचें झुंज मातलें । तैसें तारुण्याचें चढलें । भुररें जया ।।५५।। पुष्टि लागे विघरों । कांति पाहे निसरों । माथा आदरी शिरो- । बागीबळ ।।५६।। दाढी साउळ धरी । मान हालौनि वारी । तरी जो करी । प्रियेचा पैसु ।।५७।। पुढील उरीं आदळे । तंव न देखे जेविं आंधळें । कां डोळ्यावरले निगळें । आळसी तोषे ।।५८।। तैसें तरुणपण आजिचें । भोगितां वृद्धाप्य पाहेचें । न देखे तोचि साचें । अज्ञानु गा ।।५९।। देखे अक्षमें कुब्जे । कीं विटावूं लागे फुंजें । परी न म्हणे पाहें माझें । हेंचि भवे ।।७६०।। आणि आंगीं वृद्धतेची । संज्ञा ये मरणाची । परी जया तारुण्याची । भुली न फिटे ।।६१।। तो अज्ञानाचें घर । हें साचचि घे उत्तर । तेवींचि परियेसीं थोर । चिन्हें आणिक ।।६२।। तरी वाघाचिये अडवे । एकवेळ आला चरोनि दैवें । तेणें विश्वासें पुढती धांवे । वसू जैसा ।।६३।। कां सर्पघराआंतु । अवचटें ठेवा आणिला स्वस्थु । येतुलियासाठीं निश्चितु । नास्तिकु होय ।।६४।। तैसेनि अवचटें हें । एकदोनी वेळां लाहे । एथ रोग एक आहे । हें मानीना जो ।।६५।। वैरिया नीद आली । आतां द्वंद्वें माझीं सरलीं । हें मानी तो सपिलीं । मुकला जेवीं ।।६६।। तैसी आहारनिद्रेची उजरी । रोग निवांतु जोंवरी । तंव जो न करी । व्याधीचिंता ।।६७।। आणि स्त्रीपुत्रादिमेळें । संपत्ती जंव जंव फळे । तेणें रजें डोळे । जाती जयाचे ।।६८।। सवळेचि वियोगु पडैल । विळौनि विपत्ति येईल । हें दु:ख पुढील । देखेना जो ।।६९।। तो अज्ञान गा पांडवा । आणि तोही तोचि जाणावा । जो इंद्रियें अव्हासवा । चारी एथ ।।७७०।। वयसेचेनि उवायें । संपत्तीचेनि सावायें । सेव्यासेव्य जाये । सरकटितु ।।७१।। न करावें तें करी । असंभाव्य मनीं धरीं । चिंतूं नये तें विचारी । जयाची मती ।।७२।। रिघे जेथ न रिघावें । मागें जें न घ्यावें । स्पर्शे जेथ न लागावें । आंग मन ।।७३।। न वचावें तेथ जाये । न पाहावें तें जो पाहे । न खावें तें खाये । तेवींचि तोषे ।।७४।। न धरावा तो संगु । न लगावें तेथ लागु । नाचरावा तो मार्गु । आचरे जो ।।७५।। नायकावें तें आइके । न बोलावें तें भुंके । परी दोष होईल हें न देखे । प्रवर्ततां ।।७६।। अंगा मनासि रुचि यावें । येतुलेनि कृत्याकृत्य नाठवें । जो करणेंयाचेनि नांवें । भलतेंचि करी ।।७७।। परी पाप मज होईल । कां नरकयातना येईल । हें कांहींचि पुढील । देखेना जो ।।७८।। तयाचेनि आंगलगें । अज्ञान जगीं दाटुगें । जें सज्ञानाहीसंगें । झोंबों सके ।।७९।। असो हें आइक । अज्ञानचिन्हें आणिक । जेणें तुज सम्यक । जाणवे तें ।।७८०।। तरी जयाची प्रीति पुरी । गुंतली देखसी घरीं । नवगंधकेसरीं । भ्रमरी जैसी ।।८१।। साकरेचिया राशीं । बैसली नुडे माशी । तैसेनि स्त्रीचित्त आवेशी । जयाचें मन ।।८२।। ठेला बेडूक कुंडीं । मशक गुंतला शेंबुडीं । ढोरु सबुडबुडीं । रुतला पंकीं ।।८३।। तैसें घरींहूनि निघणें । नाहीं जीविते मरणे । जया साप होऊनि असणें । भाटीं तिये ।।८४।। प्रियोत्तमाचां कंठीं । प्रमदा घे आटी । तैसी जीवेंसी कोंपटी । धरूनि ठाके ।।८५।। मधुरसोद्देशें । मधुकरी जचे जैसें । गृहसंगोपन तैसें । करी जो गा ।।८६।। म्हातारपणीं जालें । माणिक एक विपाइलें । तयाचें कां जेतुलें । मातापितरां ।।८७।। तेतुलेनि पाडें पार्था । घरी जया प्रेमआस्था । आणि स्त्रीवांचूनि सर्वथा । जाणेना जो ।।८८।। महापुरुषाचें चित्त । जालिया वस्तुगत । ठाके व्यवहारजात । जयापरी ।।८९।। तैसा स्त्रीदेहीं जो जीवें । पडोनियां सर्वभावें । कोण मी काय करावें । कांहीं नेणे ।।७९०।। हानि लाज न देखे । परापवादु नाईके । जयाचीं इंद्रियें एकमुखें । स्त्रिया केलीं ।।९१।। चित्त आराधी स्त्रियेचें । स्त्रियेचेनि छंदें नाचे । माकड गारुडियाचें । जैसें होय ।।९२।। आपणपेंही शिणवी । इष्ट मित्र दुरावी । मग कवडाचि वाढवी । लोभी जैसा ।।९३।। तैसा दानपुण्यें खांची । गोत्रकुटुंबा वंची । परी गारी भरी स्त्रियेची । उणी हों नेदी ।।९४।। पूजितीं दैवतें जोगावीं । गुरुतें बोलें झकवी । मायबापा दावी । निदारपण ।।९५।। स्त्रियेचां तरी विखीं । भोगुसंपत्ति अनेकीं । आणी वस्तु निकी । जे जे देखे ।।९६।। प्रेमाथिलेनि भक्तें । जैसेनि भजिजे कुळदैवतें । तैसा एकाग्रचित्तें । स्त्री जो उपासी ।।९७।। साच आणि चोख । तें स्त्रियेसीचि अशेख । येरांविषयीं जोगावणूक । तेंही नाहीं ।।९८।। इयेतें हन कोनी देखैल । इयेसी वेखासें जाईल । तरी युगचि बुडेल । ऐसें जया ।।९९।। नायटेयांभेण । न मोडिजे नागांची आण । तैसी पाळी उणखुण । स्त्रियेची जो ।।८००।। किंबहुना धनंजया । स्त्रीचि सर्वस्व जया । आणि तियेचिया जालियां- । लागीं प्रेम ।।१।। आणिकहीं जें समस्त । तेथिंचें संपत्तिजात । तें जीवाहूनि आप्त । मानी जो गा ।।२।। तो अज्ञानासी मूळ । अज्ञाना तेणें बळ । हें असो केवळ । तो तेंचि रूप ।।३।। आणि मातलिया सागरीं । मोकलिलिया तरी । लाटांचां येरझारीं । आंदोळे जेवीं ।।४।। तेविं प्रियवस्तु पावे । आणि सुखें जो उंचावे । तैसाचि अप्रियासवें । तळवट घे ।।५।। ऐसेनि जयाचां चित्तीं । वैषम्यसाम्याची वोखती । वाहे तो महामती । अज्ञान गा ।।६।। आणि माझांठायीं भक्ती । फळालागीं जया आर्ती । धनोद्देशें विरक्ती । नटणें जेवीं ।।७।। कां कांताचां मानसीं । रिगोनि स्वैरिणी जैसी । राहाटे जारेंसीं । जावयालागीं ।।८।। तैसा मातें किरिटी । भजती गा पाउटी । करूनि जो दिठी । विषो सूये ।।९।। आणि भजिन्नलियासवें । तो विषो जरी न पवे । तरी सांडी म्हणे आघवें । टवाळ हें ।।८१०।। कुणबट कुळवाडी । तैसा आन आन देव मांडी । आदिलाची परवडी । वरी तया ।।११।। तया गुरुमार्गा टेंके । जयाचा सुगरवा देखे । तरी तयाचा मंत्रु शिके । येरु नेघे ।।१२।। प्राणिजातेंसीं निष्ठुरू । स्थावरी बहु भरु । तेवींची नाहीं एकसरु । निर्वाहो जया ।।१३।। माझी मूर्ती निफजवी । ते घराचां कोनीं बैसवी । आपण देवो देवी । यात्रे जाय ।।१४।। निच आराधन माझें । काजीं कुळदैवता भजे । पर्वविशेषे कीजे । पूजा आना ।।१५।। माझें अधिष्ठान घरी । आणि वोवसें आनाचें करी । पितृकार्यावसरीं । पितरांचा होय ।।१६।। एकादशीचां दिवसीं । जेतुला पाडु आम्हांसी । तेतुलाचि नागांसीं । पंचमीचां दिवसी ।।१७।। चौथ मोटकी पाहे । आणि गणेशाचाचि होये । चावदसी म्हणे माये । तुझाचि वो दुर्गे ।।१८।। नित्य नैमित्तिकें कर्में सांडी । मग बैसे नवचंडी । आदित्यवारी वाढी । भैरवां पात्रीं ।।१९।। पाठीं सोमवार पावे । आणि बेलेंसीं लिंगा धांवे । ऐसा एकलाचि आघवे । जोगावी जो ।।८२०।। ऐसा अखंड भजन करी । उगा नसे क्षणभरी । आघवेनि गांवद्वारीं । अहेव जैसी ।।२१।। तैसेनि जो भक्तु । सैरा देखसी धांवतु । जाण अज्ञानाचा मूर्तु । अवतार तो ।।२२।। आणि एकांतें चोखटें । तपोवनें तीर्थें तटें । देखोनि जो गा विटे । तोही तोचि ।।२३।। जया जनपदीं सुख । गजबजेचें कवतिक । वानूं आवडे लौकिक । तोही तोचि ।।२४।। आणि आत्मा गोचरू होये । ऐसी जे विद्या आहे । ते आइकोनी डौर वाहे । विद्वांसु जो ।।२५।। उपनिषदांकडे न वचे । योगशास्त्र न रुचे । अध्यात्मज्ञानीं जयाचें । मनचि नाहीं ।।२६।। आत्मचर्चा एकी आथी । ऐसिये बुद्धीची भिंती । पाडूनि जयाची मती । वोढाळ जाहली ।।२७।। कर्मकांड तरी जाणे । मुखोद्गत पुराणें । ज्योतिषीं तो म्हणे । तैसेंचि होय ।।२८।। शिल्पीं अति निपुण । सूपकर्मींही प्रवीण । विधि आथर्वण । हातीं आथी ।।२९।। कोकीं नाहीं ठेलें । भारत तरी म्हणितलें । आगम आफाविलें । मूर्त होती ।।८३०।। नीतिजात सुझे । वैद्यकही बुझे । काव्यनाटकीं दुजें । चतुर नाहीं ।।३१।। स्मृतींची चर्चा । दंशु जाणे गारुडीयाचा । निघंटु प्रज्ञेचा । पाइकी करी ।।३२।। व्याकरणीं चोखडा । तर्कीं अतिगाढा । परी एक आत्मज्ञानीं फुडा । जात्यंधु जो ।।३३।। तें एकवांचूनि आघवां शास्त्रीं । सिद्धांत निर्माण धात्री । परी जळो तें मूळनक्षत्रीं । न पाहें गा ।।३४।। मोराचां आंगीं असोसे । पिसें आहाती डोळसें । परी एकली दिठी नसे । तैसें तें गा ।।३५।। जरी परमाणूएवढें । संजीवनीमूळ जोडे । तरी बहु काय गाडे । भरणें येरें ।।३६।। आयुष्येंवीण लक्षणें । सिसेंवीण अळंकरणें । वोहरेंवीण वाधावणें । तो विटंबु गा ।।३७।। तैसें शास्त्रजात जाण । आघवेंचि अप्रमाण । अध्यात्मज्ञानेंविण । एकलेनी ।।३८।। यालागीं अर्जुना पाहीं । अध्यात्मज्ञानाचां ठायीं । जया नित्यबोधु नाहीं । शास्त्रमूढा ।।३९।। तया शरीर जें जालें । तें अज्ञानाचें बीं विरूढलें । तयाचें व्युत्पत्तित्व गेलें । अज्ञानवेलीं ।।४०।। तो जें जें बोले । तें अज्ञानचि फुललें । तयाचें पुण्य जें फळलें । तें अज्ञानचि गा ।।४१।। आणि अध्यात्मज्ञान कहीं । जेणें मानिलेंचि नाहीं । तो ज्ञानार्थु न देखे काई । हें बोलावें असे ।।४२।। ऐलीचि थडी न पवतां । पळे जो माघौता । तया पैलद्धीपीची वार्ता । काय होय ।।४३।। कां दारवंठाचि जयाचें । शीर रोंविलें खांचे । तो केविं परिवरींचें । ठेविलें देखे ।।४४।। तेविं अध्यात्मज्ञानी जया । अनोळख धनंजया । तया ज्ञानार्थु देखावया । विषो काई ।।४५।। म्हणोनि आतां विशेषें । तो ज्ञानाचें तत्त्व न देखे । हें सांगावें आंखेंलेखें । न लगे तुज ।।४६।। जेव्हा सगर्भें वाढिलें । तेव्हांचि पोटिंचें धालें । तैसें मागिलें पदें बोलिलें । हेंचि होय ।।४७।। वांचूनिया वेगळें । रूप करणें हें न मिळे । घेई अवंतिलें आंधळें । तें दुजेनसीं ये ।।४८।। एवं इये उपरतीं । ज्ञान चिन्हें मागुती । अमानित्वादि प्रभृती । वाखाणिलीं ।।४९।। जे ज्ञानपदें अठरा । केलिया येरी मोहरां । अज्ञान या आकारा । सहजें येती ।।८५०।। मागां श्लोकाचेनि अर्धार्धें । ऐसें सांगितलें मुकुंदें । ना उफराटीं इये ज्ञानपदें । तेंचि अज्ञान ।।५१।। म्हणोनि इया वाहणी । केली म्यां उपलवणी । वांचूनि दुधा मेळऊनि पाणी । फार कीजे ।।५२।। तैसें जी न बडबडीं । पदाची कोर न सांडीं । परी मूळध्वनींचिये वाढी । निमित्त जालों ।।५३।। तंव श्रोते म्हणती राहे । कें परिहारा ठावो आहे । बिहिसी कां वायें । कविपोषका ।।५४।। तूतें श्रीमुरारी । म्हणितलें प्रकट करी । जे अभिप्राय गव्हरीं । झांकिले आम्हीं ।।५५।। तें देवाचे मनोगत । दावित आहासी तूं मूर्त । हेंही म्हणतां चित्त । दाटैल तुझें ।।५६।। म्हणोनि असो हें न बोलों । परी साविया गा तोषलों । जे ज्ञानतरिये मेळविलों । श्रवणसुखाचिये ।।५७।। आतां इयावरी । जे तो श्रीहरी । बोलिला तें करी । कथन वेगां ।।५८।। इयां संतवाक्यासरिसें । म्हणितलें निवृत्तिदासें । जी अवधारा तरी ऐसें । बोलिलें देवें ।।५९।। म्हणती तुवां पांडवा । हा चिन्हसमुच्चयो आघवा । आयकिला तो जाणावा । अज्ञानभागु ।।८६०।। इया अज्ञानविभागा । पाठी देऊनि पैं गा । ज्ञानविखीं चांगा । दृढा होइजे ।।६१।। मग निर्वाळिलेनि ज्ञानें । ज्ञेय भेदैल मनें । तें जाणावया अर्जुनें । आस केली ।।६२।। तंव सर्वज्ञांचा रावो । म्हणे जाणोनि तयाचा भावो । परिसें ज्ञेयाचा अभिप्रावो । सांगों आतां ।।६३।।
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ।।१२।।
तरी ज्ञेय ऐसें म्हणणें । वस्तुतें येणेंचि कारणें । जें ज्ञानेंवांचूनि कवणें । उपायें नये ।।६४।। आणि जाणितलेयावरौतें । कांहीं करणें नाहीं जेथें । जाणणेंचि तन्मयातें । आणी जयाचें ।।६५।। जें जाणितलेयाचिसाठीं । संसारची काढूनियां कांटीं । जिरोनि जाइजे पोटीं । नित्यानंदाचां ।।६६।। तें ज्ञेय गा ऐेसें । आदि जया नसे । परब्रह्म आपैसें । नांव जया ।।६७।। जें नाहीं म्हणों जाइजे । तंव विश्वाकार देखिजे । आणि विश्वचि ऐसें म्हणिजे । तरी हे माया ।।६८।। रूप वर्ण व्यक्ती । नाहीं दृश्य द्रष्टा स्थिती । तरी कोण कैसें आथी । म्हणावें पां ।।६९।। आणि साचचि जरी नाहीं । तरी महदादि कोणे ठार्इं । स्फुरत कैंचें काई । तेणेंवीण असे ।।८७०।। म्हणोनि आथी नाथी हे बोली । जें देखोनि मुकी जाहली । विचाराची मोडली । वाट जेथें ।।७१।। जैसी भांडघटशरावीं । तदाकारें असे पृथ्वी । तैसें सर्व होऊनियां सर्वीं । असे जें वस्तु ।।७२।।
सर्वत: पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वत: श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ।।१३।।
आघवांचि देशीं काळीं । नव्हतां देशकाळां वेगळी । जें क्रिया स्थूळास्थूळीं । तेंचि हात जयाचे ।।७३।। तयातें याकारणें । विश्वबाहु ऐसें म्हणणें । जें सर्वचि सर्वपणें । सर्वदा करी ।।७४।। आणि समस्तांही ठायां । एकें काळीं धनंजया । आलें असे म्हणोनि जया । विश्वांघ्रि नांव ।।७५।। पैं सवितया आंग डोळे । नाहींत वेगळवेगळे । तैसें सर्वद्रष्टें सकळें । स्वरूपें जें ।।७६।। म्हणोनि विश्वतश्चक्षु । हा अचक्षूचां ठायीं पक्षु । बोलावया दक्षु । जाहला वेदु ।।७७।। जें सर्वांचिया शिरावरी । जें नित्य नांदे सर्वापरी । ऐसिये स्थितीवरी । विश्वमूर्धा म्हणिपे ।।७८।। पैं गा मूर्ति तेंचि मुख । हुताशनी जैसें देख । तैसें सर्वपणें अशेख । भोक्तें जें ।।७९।। यालागीं तया पार्था । विश्वतोमुख हे व्यवस्था । आली वाक्पथा । श्रुतीचिया ।।८८०।। आणि वस्तुमात्रीं गगन । जैसें असें संलग्न । तैसें शब्दजातीं कान । सर्वत्र जया ।।८१।। म्हणोनि आम्ही तयातें । म्हणों सर्वत्र आइकतें । एवं जे सर्वांतें । आवरूनि असे ।।८२।। ये-हवीं तरी महामती । विश्वतश्चक्षु इया श्रुती । तयाचिये व्याप्ति । रूप केलें ।।८३।। वांचूनि हस्त नेत्र पाये । हे भाष तेथ कें आहे । सर्व शून्यत्वाचा न साहे । निष्कर्षु जें ।।८४।। पैं कल्लोळातें कल्लोळें । गासिजत असें ऐसें कळे । परी गासितें ग्रासावेगळें । आहे काई ।।८५।। तैसें साचचि जें एक । तेथ कें व्याप्यव्यापक । परी बोलावया नावेक । करावें लागे ।।८६।। पैं शून्य जैं दावावें जाहलें । तैं बिंदुलें एक पाहिजे केलें । तैसें अद्वैत सांगावें बोलें । तैं द्वैत कीजे ।।८७।। ए-हवीं तरी पार्था । गुरुशिष्यसत्पथा । आडळु पडे सर्वथा । बोल खुंटे ।।८८।। म्हणोनि गा श्रुती । द्वैतभावें अद्वैतीं । निरूपणाची वाहती । वाट केली ।।८९।। तेंचि आतां अवधारीं । इये नेत्रगोचरें आकारीं । तें ज्ञेय जियापरी । व्यापक असे ।।८९०।।
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ।।१४।।
तरी तें गा किरीटी ऐसें । अवकाशीं आकाश जैसें । पटीं पटु होऊनि असे । तंतु जेवीं ।।९१।। उदक होऊनि उदकीं । रसु जैसा अवलोकीं । दीपपणें दीपकीं । तेज जैसें ।।९२।। कर्पूरत्वें कापुरीं । सौरभ्य असे जयापरी । शरीर होऊनि शरीरीं । कर्म जेवीं ।।९३।। किंबहुना जैसें पांडवा । सोनेंचि सोनयाचा रवा । तैसें जें या सर्वा । सर्वांगीं असे ।।९४।। परी रवेपणामाजिवडें । तंव रवा ऐसें आवडें । वांचूनि सोनें सांगडें । सोनया जेवीं ।।९५।। पैं गा वोघुचि वांकुडा । परी पाणी उजू सुहाडा । वन्हि आला लोखंडा । लोह नव्हे कीं ।।९६।। घटाकारें वेंटाळे । तेथ नभ गमे वाटोळें । मठीं तरी चौफळें । आयें दिसे ।।९७।। परी तें अवकाश जैसें । नोहिजतीचि का आकाशें । जें विकार होऊनि तैसें । विकारी नोहे ।।९८।। मन मुख्य इंद्रियां । सत्त्वादिगुणां ययां । सारिखें ऐसें धनंजया । आवडे कीर ।।९९।। परी पैं गुळाची गोडी । नोहे बांधया सांगडीं । तैसीं गुण इंद्रियें फुडीं । नाहीं तेथ ।।९००।। अगा क्षीराचिये दशे । घृत क्षीराकारें असे । परी क्षीरचि नोहे जैसें । कपिध्वजा ।।१।। तैसें जें इये विकारीं । विकार नोहे अवधारीं । पैं आकारा नाम भोंवरी । येर सोनें तें सोनें ।।२।। इया उघड मऱ्हाटिया । तें वेगळेपण धनंजया । जाण गुणइंद्रियां- । पासोनियां ।।३।। नामरूपसंबंधु । जातिक्रियाभेदु । हा आकारासीच प्रवादु । वस्तूसी नाहीं ।।४।। तें गुण नव्हे कहीं । गुणा तया संबंधु नाहीं । परी तयाचांचि ठायीं । आभासती ।।५।। येतुलेयासाठीं । संभ्रांताचां पोटीं । ऐसें जाय किरीटी । ना हेंचि धरी ।।६।। तरी तें गा धरणें ऐसें । अभ्रातें जेविं आकाशें । कां प्रतिवदन जैसें । आरसेनी ।।७।। सूर्यप्रतिमंडळ । जैसेनि धरी सलिल । कां रश्मिकरीं मृगजळ । धरिजे जेवीं ।।८।। तैसें गा संबंधेंविण । यया सर्वांते धरी निर्गुण । येरी तें वायां जाण । मिथ्यादृष्टी ।।९।। आणि यापरी निर्गुणें । गुणातें भोगणें । रंका राज्य करणें । स्वप्नीं जैसें ।।९१०।। म्हणोनि गुणाचा संगु । अथवा गुणभोगु । हा निर्गुणीं लागु । बोलों नये ।।११।।
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ।।१५।।
जें चराचरभूतां । माजीं असे पंडुसुता । नाना वन्हीं उष्णता । अभेदें जैसी ।।१२।। तैसेनि अविनाशभावें । जें सूक्ष्मदशे आघवें । व्यापूनि असे तें जाणावें । ज्ञेय एथ ।।१३।। जें एक आंतु बाहेरी । जें एक जवळ दुरी । जें एकवांचूनि परी । दुजी नाहीं ।।१४।। क्षीरसागरींची गोडी । माजीं बहु थडिये थोडी । हें नाहीं तया परवडी । पूर्ण जें गा ।।१५।। स्वेदजप्रभृती । वेगळालां भूतीं । जयाचिये अनुस्यूती । खोमणें नाहीं ।।१६।। पैं श्रोतेमुखटिळका । घटसहस्रा अनेका- । माजीं बिंबोनि चंद्रिका । न भेदे जेवीं ।।१७।। नाना लवणकणाचिये राशी । क्षारता एकचि जैसी । कां कोडी एकीं ऊसीं । एकचि गोडी ।।१८।।
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ।।१६।।
तैसें अनेकीं भूतजातीं । जें आहे एकी व्याप्ती । विश्कार्या सुमती । कारण जें गा ।।१९।। म्हणोनि हा भूताकारु । जेथूनि तेंचि तया आधारु । कल्लोळा सागरु । जियापरी ।।९२०।। बाल्यादि तिन्हीं वयसीं । काया एकचि जैसी । तैसें आदिस्थितिग्रासी । अखंड जें ।।२१।। सायंप्रातर्मध्यान्ह । होतां जातां दिनमान । जैसें कां गगन । पालटेना ।।२२।। अगा सृष्टीवेळे प्रियोत्तमा । जया नांव म्हणती ब्रह्मा । व्याप्ति जें विष्णुनामा । पात्र जाहलें ।।२३।। मग आकारु हा हारपे । तेव्हां रुद्र जें म्हणिपे । तेंही गुणत्रय जेव्हां लोपे । तैं जें शून्य ।।२४।। नभाचें शून्यत्व गिळून । गुणत्रयातें नुरउन । तें शून्य तें महाशून्य । श्रुतिवचनसंमत ।।२५।।
ज्योतिषामपि तज्जोतिस्तमस: परमुच्यते ।
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् ।।१७।।
जें अग्नीचें दीपन । जें चंद्राचें जीवन । सूर्याचे नयन । देखती जेणें ।।२६।। जयाचेनि उजियेडें । तारांगण उबडें । महातेज सुरवाडें । जेणें राहाटे ।।२७।। जें आदीची आदी । जें वृद्धीची वृद्धी । बुद्धीची जें बुद्धी । जीवाचा जीवु ।।२८।। जें मनाचें मन । जें नेत्राचें नयन । कानाचे कान । वाचेची वाचा ।।२९।। जें प्राणाचा प्राण । जें गतीचे चरण । क्रियेचें कर्तेपण । जयाचेनी ।।९३०।। आकारु जेणें आकारे । विस्तारु जेणें विस्तारे । संहारु जेणें संहारे । पंडुकुमरा ।।३१।। जें मेदिनीची मेदिनी । जें पाणी पिऊनि असे पाणी । तेजा दिवेलावणी । जेणें तेजें ।।३२।। जें वायूचा श्वासोश्वासु । जें गगनाचा अवकाशु । हें असो आघवाचि आभासु । आभासे जेणें ।।३३।। किंबहुना पांडवा । जें आघवेंचि असे आघवा । जेथ नाहीं रिगावा । द्वैतभावासी ।।३४।। जें देखिलियाचिसवें । दृश्य द्रष्टा हें आघवें । एकवाट कालवे । सामरस्यें ।।३५।। मग तेंचि होय ज्ञान । ज्ञाता ज्ञेय हन । ज्ञाने गमिजे स्थान । तेंहि तेंचि ।।३६।। जैसें सरलियां लेख । आंख होती एक । तैसें साध्यसाधनादिक । ऐक्यासि ये ।।३७।। अर्जुना जिये ठायीं । न सरे द्वैताची वही । हें असो जें हृदयीं । सर्वांचां असे ।।३८।।
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासत: ।
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ।।१८।।
एवं तुजपुढां । आदी क्षेत्र सुहाडा । दाविलें फाडोवाडां । विवंचुनी ।।३९।। तैसेंचि क्षेत्रापाठीं । जैसेनि देखसी दिठी । तैसें ज्ञान किरीटी । सांगितलें ।।९४०।। अज्ञानाही कौतुकें । रूप केलें निकें । जंव आयणी तुझी टेंके । पुरे म्हणें ।।४१।। आणि आतां हे रोकडें । उपपत्तीचेनि पवाडे । निरूपिले उघडें । ज्ञेय पैं गा ।।४२।। हे आघवीच विवंचना । बुद्धी भरोनि अर्जुना । मत्सिद्धिभावना । माझिया येती ।।४३।। देहादिपरिग्रहीं । संन्यासु करूनियां जिहीं । जीवु माझां ठार्इं । वृत्तिकु केला ।।४४।। ते मातें किरिटी । हेंचि जाणोनियां शेवटीं । आपणपयां साटोवाटी । मीचि होती ।।४५।। मीचि होती परी । हे मुख्य गा अवधारीं । सोहोपी सर्वांपरी । रचिली आम्हीं ।।४६।। कडां पायरी कीजे । निराळीं माचु बांधिजे । अथावीं सुइजे । तरी जैसी ।।४७।। ए-हवीं आघवेंचि आत्मा । हें सांगो जरी वीरोत्तमा । तरी जे तुझिया मनोधर्मा । गिळेल ना ।।४८।। म्हणोनि एकचि संचलें । चतुर्धा आम्हीं केलें । जें अदळपण देखिलें । तुझिये प्रज्ञे ।।४९।। पैं बाळ जैं जेवविजे । तैं घांसु विसा ठायीं कीजे । तैसें एकचि हें चतुव्र्याजें । कथिलें आम्हीं ।।९५०।। एक क्षेत्र एक ज्ञान । एक ज्ञेय एक अज्ञान । हे भाग केले अवधान । जाणोनि तुझें ।।५१।। आणि ऐसेनही पार्था । जरी हा अभिप्रावो तुज हाता । नये तरी हे व्यवस्था । एक वेळ सांगों ।।५२।। आतां चौठायीं न करूं । एकही म्हणोनि न सरूं । आत्मानात्मया धरूं । सरिसा पाडु ।।५३।। परी तुवां येतुलें करावें । मागौनि तें आम्हां देयावें । जे कानाचि नांव ठेवावें । आपण पैं गा ।।५४।। या श्रीकृष्णाचिया बोला । पार्थु रोमांचितु जाला । तेथ देवो म्हणती भला । उचंबळें ना ।।५५।। ऐसेनि तो येतां वेगु । धरूनि म्हणे श्रीरंगु । प्रकृतिपुरुषविभागु । परिसें सांगों ।।५६।।
प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसंभवान् ।।१९।।
जया मार्गातें जगीं । सांख्य म्हणती योगी । जयाचिये भाटिवेलागी । मी कपिल जाहलों ।।५८।। तो आईक निर्दोखु । प्रकृतिपुरुषविवेकु । म्हणे आदिपुरुखु । अर्जुनातें ।।५८।। तरी पुरुष अनादि आथी । आणि तैंचि लागोनि प्रकृती । संवसरिसी दिवोराती । दोनी जैसी ।।५९।। कां रूप नोहे वायां । परी रूपा लागली छाया । निकणु वाढे धनंजया । कणेसीं कोंडा ।।९६०।। तैसीं जाण जवटें । दोन्हीं इयें एकवाटें । प्रकृतिपुरुष प्रकटें । अनादिसिद्धें ।।६१।। पैं क्षेत्र येणें नांवें । जें सांगितलें आघवें । तेंचि एथ जाणावें । प्रकृति हे गा ।।६२।। आणि क्षेत्रज्ञु ऐसें । जयातें म्हणितलें असे । तो पुरुष हें अनारिसें । न बोलों घेर्इं ।।६३।। इयें आनानें नांवें । परी निरूप्य आन नोहे । हें लक्षण न चुकावें । पुढतपुढती ।।६४।। तरी केवळ जे सत्ता । तो पुरुष गा पंडुसुता । प्रकृती तें समस्तां । क्रिया नाम ।।६५।। बुद्धि इंद्रियें अंत:करण । इत्यादि विकारभरण । आणि ते तिन्ही गुण । सत्त्वादिक ।।६६।। हा आघवाचि मेळावा । प्रकृती जाहला जाणावा । हेचि हेतु संभवा । कर्माचिया ।।६७।।
कार्यकरणकर्तृत्वे हेतु: प्रकृतिरुच्यते ।
पुरुष: सुखदु:खानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ।।२०।।
तेथ इच्छा आणि बुद्धी । घडवी अहंकारेंसीं आधीं । मग तिया लाविती वेधीं । कारणाचां ।।६८।। तेंचि कारण ठाकावया । जें सूत्र धरणें उपाया । तया नांव धनंजया । कार्य पैं गा ।।६९।। आणि इच्छा मदाचां थावीं । लागली मनातें उठवी । तें इंद्रियें राहाटवी । हें कर्तृत्व पैं ।।९७०।। म्हणोनि तिन्ही या जाणा । कार्य कर्तृत्वकारणा । प्रकृती मूळ हे राणा । सिद्धांचा म्हणे ।।७१।। एवं तिहींचेनि समवायें । प्रकृती कर्मरूप होये । परी जया गुणा वाढे त्राये । त्याचि सारिखी ।।७२।। जें सत्त्वगुणें अधिष्ठिजे । तें सत्कर्म म्हणिजे । रजोगुणें निपजे । मध्यम तें ।।७३।। जें कां केवळे तमें । होती जियें कर्में । निषिद्धें अधमें । जाण तियें ।।७४।। ऐसेनि संतासंतें । कर्में प्रकृतीस्तव होतें । तयापासोनि निर्वाळे तें । सुखदु:ख गा ।।७५।। असंतीं दु:ख उपजे । सत्कर्मीं सुख निफजे । तया दोहींचा बोलिजे । भोगु पुरुषा ।।७६।। सुखदु:खें जंववरी । निफजती साचोकारीं । तंव प्रकृति उद्यमु करी । पुरुषु भोगी ।।७७।। प्रकृतिपुरुषांची कुळवाडी । सांगता असंगडी । जे आंबुली जोडी । आंबुला खाय ।।७८।। आंबुलिया आंबुलिये । संगती ना सोये । कीं आंबुलि जग विये । चोज ऐकें ।।७९।।
पुरुष: प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
कारणं गुणसंगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ।।२१।।
जें अनंगु तो पेंधा । निकवडा नुसधा । जीर्णु अतिवृद्धा- । पासूनि वृद्धु ।।९८०।। तया आडनांव पुरुषु । ए-हवीं स्त्री ना नपुंसकु । किंबहुना एकु । निश्चयो नव्हे ।।८१।। तो अचक्षु अश्रवणु । अहस्तु अचरणु । रूप ना वर्णु । नाम आथी ।।८२।। अर्जुना कांहींचि जेथ नाहीं । तो प्रकृतीचा भर्ता पाहीं । कीं भोगणें ऐसयाही । सुखदु:खाचें ।।८३।। तो तरी अकर्ता । उदासु अभोक्ता । परी इया पतिव्रता । भोगविजे ।।८४।। जियेतें अळुमाळु । रूपागुणाचा चाळढाळु । ते भलतैसाही खेळु । लेखा आणी ।।८५।। मा इये प्रकृती तंव । गुणमयीं हेंचि नांव । किंबहुना सावेव । गुण तेचि हे ।।८६।। हे प्रकृति क्षणीं निच नवी । रूपाचीच आघवी । जडातेंही माजवी । इयेचा माजु ।।८७।। नांवे इया प्रसिद्धें । स्नेहो इया स्निग्धें । इंद्रियें प्रबुद्धें । इयेचेनी ।।८८।। कायि मन हें नपुंसक । कीं ते भोगवी तिन्हीं लोक । ऐसें ऐसें अलौकिक । करणें इयेचें ।।८९।। हे भ्रमाचें महाद्वीप । हे व्याप्तीचेंचि रूप । विकार उमप । इया केले ।।९९०।। हे कामाची मांडवी । हे मोहवनींची माधवी । इये प्रसिद्धचि दैवी । माया हें नांव ।।९१।। हे वाङ्मयाची वाढी । हे साकारपणाची जोडी । प्रपंचाची धाडी । अभंग हे ।।९२।। कळा येथूनि जालिया । विद्या इयेचिया केलिया । इच्छा ज्ञान क्रिया । वियाली हे ।।९३।। हे नादाची टांकसाळ । हे चमत्काराचें वेळाउळ । किंबहुना सकळ । खेळु इयेचा ।।९४।। जे उत्पत्ति प्रलयो होत । ते इयेचे सायंप्रात । हें असो अद्भुत । मोहन हे ।।९५।। हे अद्वयाचें दुसरें । हे नि:संगाचें सोयरें । हे निराळेंसि घरें । नांदत असे ।।९६।। इयतें येतुलावरी । सौभाग्यव्याप्तिची थोरी । म्हणोनि तया आवरी । अनावरातें ।।९७।। तयाचां तंव ठायीं । निपटूनि कांहींचि नाहीं । कीं तया आघवेंही । आपणचि होय ।।९८।। तया स्वयंभाची संभूती । तया अमूर्ताची मूर्ती । आपण होय स्थिती । ठावो तया ।।९९।। तया अनार्ताची आर्ती । तया पूर्णाची तृप्ती । तया अकुळाची जाती । गोत होय ।।१०००।। निराकाराचा आकारु । तया निव्र्यापाराचा व्यापारु । निरहंकाराचा अहंकारु । होऊनि ठाके ।।१।। तया अचर्चाचें चिन्ह । तया अपाराचें मान । तया अमनस्काचें मन । बुद्धी ही होय ।।२।। तया अनामाचें नाम । तया अजाचें जन्म । आपण होय कर्म । क्रिया तया ।।३।। तया निर्गुणाचे गुण । तया अचरणाचे चरण । तया अश्रवणाचे श्रवण । अचक्षूचे चक्षू ।।४।। तया भावातीताचे भाव । तया निरवयवाचे अवयव । किंबहुना होय सर्व । पुरुषाचें हे ।।५।। ऐसेनि इया प्रकृती । आपुलिया सर्वव्याप्ती । अविकारातें विकृती- । माजीं कीजें ।।६।। तेथ पुरुषत्व जें असे । तें ये इये प्रकृतिदशें । चंद्रमा अंवसे । पडिला जैसा ।।७।। विदळ बहु चोखा । मीनलिया वाला एका । कसु होय पांचिका । जयापरी ।।८।। कां साधूतें गोंदळी । संचरोनि सूये मैळीं । नाना सुदिनाचा आभाळीं । दुर्दिनु कीजे ।।९।। तेथ पय पशूचां पोटीं । कां वन्हि जैसा काष्ठीं । गुंडूनि घेतला पटीं । रत्नदीपु ।।१०१०।। राजा पराधीनु जाहला । कीं सिंहु रोगें रुंधला । तैसा पुरुष प्रकृती आला । स्वतेजा मुके ।।११।। जागता नरु सहसा । निद्रा पाडूनि जैसा । स्वप्नींचिया सोसा । वश्यु कीजे ।।१२।। तैसें प्रकृति जालेपणें । पुरुषा गुण भोगणें । उदास अंतुरीगुणें । आतुडे जेवीं ।।१३।। तैसें अजा नित्या होये । आंगीं जन्ममृत्यूचे घाये । वाजती जैं लाहे । गुणसंगातें ।।१४।। परी तें ऐसे पंडुसुता । तातले लोह पिटितां । जेवीं वन्हीसीचि घाता । बोलती तया ।।१५।। कां आंदोळलिया उदक । प्रतिमा होय अनेक । तें नानात्व म्हणती लोक । चंद्रीं जेवीं ।।१६।। दर्पणाचिया जवळिका । दुजेपण जैसें ये मुखा । कां कुंकुमें स्फटिका । लोहित्त्व ये ।।१७।। तैसा गुणसंगमें । अजन्मा हा जन्मे । पावतु ऐसा गमे । ए-हवीं नाहीं ।।१८।। अधमोत्तमा योनी । यासि ऐसिया मानीं । जैसा संन्यासी होय स्वप्नीं । अंत्यादि जाती ।।१९।। म्हणोनि केवळा पुरुषा । नाहीं होणें भोगणें देखा । एथ गुणसंगुचि अशेखा- । लागीं मूळ ।।१०२०।।
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वर: ।
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुष: पर: ।।२२।।
हा प्रकृतिमाजीं उभा । परी जुई ऐसा वोथंबा । यया प्रकृती पृथ्वीनभा । तेतुला पाडु ।।२१।। प्रकृतिसरितेचां तटीं । मेरु हा किरिटी । माजीं बिंबे परी लोटीं । लोटों नेणें ।।२२।। प्रकृति होय जाये । हा तो असतुचि आहे । म्हणोनि आब्रह्याचें होये । शासन हा ।।२३।। प्रकृति येणें जिये । याचिया सत्ता जग विये । इयालागीं इये । वरयतु हा ।।२४।। अनंतें काळें किरीटी । जिया मिळती इया सृष्टी । तिया रिगती ययाचां पोटीं । कल्पांतसमयीं ।।२५।। हा महद्ब्रह्म गोसावी । ब्रह्मगोललाघवी । अपारपणें मवी । प्रपंचातें ।।२६।। पैं या देहामाझारीं । परमात्मा ऐसी जे परी । बोलिजे हे अवधारीं । ययातेंचि ।।२७।। अगा प्रकृतिपरौता । एकु आथी पंडुसुता । ऐसा प्रवादु तो तत्त्वता । पुरुषु हा पैं ।।२८।।
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणै: सह ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ।।२३।।
जो निखळपणें येणें । पुरुषातें यया जाणे । आणि गुणाचें करणें । प्रकृतीचें तें ।।२९।। हे रूप हे छाया । पैल जळ हे माया । ऐसा निवाडु धनंजया । जेविं कीजे ।।१०३०।। तेणें पाडें अर्जुना । प्रकृतिपुरुषविवंचना । जयाचिया मना । गोचर जाहली ।।३१।। तो शरीराचेनि मेळें । करूं का कर्में सकळें । परी आकाश धुये न मैळें । तैसा असे ।।३२।। आथिलेनि देहें । जो न घेपे देहमोहें । देह गेलिया नोहे । पुनरपि तो ।।३३।। ऐसा तया एकु । प्रकृतिपुरुषविवेकु । उपकारु अलौकिकु । करी पैं गा ।।३४।। परी हाचि अंतरीं । विवेक भानूचियापरी । उदैजे ते अवधारीं । उपाय बहुत ।।३५।।
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।।
अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ।।२४।।
कोणी एकु सुभटा । विचाराचा आगिटा । आत्मानात्मकिटा । पुटें देऊनि ।।३६।। छत्तीसही वानी भेद । तोडोनि निर्विवाद । निवडिती शुद्ध । आपणपें ।।३७।। तया आपणपयाचां पोटीं । आत्मध्यानाचिया दिठी । देखती गा किरिटी । आपणपेंचि ।।३८।। आणिक पैं दैवबगें । चित्त देती सांख्ययोगें । एक ते अंगलगें । कर्माचेनि ।।३९।।
अन्ये त्वेवमजानन्त: श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणा: ।।२५।।
येणें येणें प्रकारें । निस्तरती साचोकारें । हे भवभेउरें । आघवेंचि ।।१०४०।। परी हे करिती ऐसें । अभिमानु दवडूनि देशें । एकाचिया विश्वासें । टेंकती बोला ।।४१।। जे हिताहित देखती । हानिकणवा घेपती । पुसोनि शीणु हरिती । देती सुख ।।४२।। तयांचेनि मुखें निघे । तेतुलें आदरें चांगें । ऐकोनियां आंगें । मनें होती ।।४३।। तया ऐकणेयाचि नांवें । ठेविती गा आघवें । तया अक्षरासी जीवें । लोण करिती ।।४४।। तेही अंतीं कपिध्वजा । इया मरणार्णवसमाजा- । पासूनि निघती वोजा । गोमटिया ।।४५।। ऐसेसे हे उपाये । बहुवस एथें पाहें । जाणावया होये । एकी वस्तु ।।४६।। आतां पुरे हें बहुत । पैं सर्वार्थाचें मथित । सिद्धांतनवनीत । देऊं तुज ।।४७।। येतुलेनि पंडुसुता । अनुभव लाहाणा आयिता । येर तंव तुज होतां । सायास नाहीं ।।४८।। म्हणोनि बुद्धि रचूं । मतवाद हे खांचूं । सोलींव निर्वचूं । फलितार्थुचि ।।४९।।
यावत्संजायते किंचित्सत्त्वं स्थावरजंगमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ।।२६।।
तरी क्षेत्रज्ञ येणें बोलें । तुज आपणपें जें दाविलें । आणि क्षेत्र सांगितलें । आघवें जें ।।१०५०।। तया येरयेरांचां मेळीं । होइजे भूतीं सकळीं । अनिलसंगें जळी । कल्लोळ जैसे ।।५१।। कां तेजा आणि उखरा । भेटी जालिया वीरा । मृगजळाचिया पुरा । रूप होय ।।५२।। नाना धाराधरधारीं । झळंबलिया वसुंधरी । उठिजे जेविं अंकुरीं । नानाविधीं ।।५३।। तैसें चराचर आघवें । जें कांही जीवू नांवें । तें तों उभययोगें संभवे । ऐसें जाण ।।५४।। इयालागीं अर्जुना । क्षेत्रज्ञा प्रधाना- । पासूनि न होती भिन्ना । भूतव्यक्ति ।।५५।।
समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं य: पश्यति स पश्यति ।।२७।।
पैं पटत्व तंतू नव्हे । तरी तंतूसिचि तें आहे । ऐसां खोलीं डोळां पाहें । ऐक्य हें गा ।।५६।। भूतें आघवींचि होती । एकाची एक आहाती । परी पैं भूतप्रतीती । वेगळीक असे ।।५७।। यांची नामेंही आनानें । अनारिसीं वर्तनें । वेषही सिनानें । आघवेयांचे ।।५८।। ऐसें देखोनि किरीटी । भेद सूसी हन पोटीं । तरी जन्माचिया कोटी । न लाहसी निघों ।।५९।। पैं नानाप्रयोजनशीळें । दीर्घें वक्रें वर्तुळें । होती एकीचींच फळें । तुंबिणीयेचीं ।।१०६०।। होतु कां उजु वांकुडे । परी बोरीचे हें न मोडे । तैसीं भूतें अवघडें । वस्तु उजू ।।६१।। अंगारकणीं बहुवसीं । उष्णता समान जैसी । तैसा नाना जीवराशीं । परेशु असे ।।६२।। गगनभरी धारा । परी पाणी एकचि वीरा । तैसा या भूताकारा । सर्वांगीं तो ।।६३।। हे भूतग्राम विषम । परी वस्तु ते एथ सम । घटमठीं व्योम । जियापरी ।।६४।। हा नाशता भूताभासु । एथ आत्मा तो अविनाशु । जैसा केयूरादिकीं कसु । सुवर्णाचा ।।६५।। एवं जीवधर्महीनु । जो जीवासीं अभिन्नु । देखे तो सुनयनु । ज्ञानियांमाजीं ।।६६।। ज्ञानाचा डोळा डोळसां- । माजीं डोळसु तो वीरेशा । हे स्तुति नोहे बहुवसा । भाग्याचा तो ।।६७।।
समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ।।२८।।
जे गुणेंद्रियधोकटी । देह धातूंची त्रिकुटी । पांचमेळावा वोखटी । दारुण हे ।।६८।। हे उघड पांचवेउली । हे पंचधा आंगीं लागली । जीवपंचानना सांपडली । हरिणकुटी हे ।।६९।। ऐसा असोनि इये शरीरीं । कोण नित्यबुद्धीची सुरी । अनित्यभावाचां उदरीं । दाटीचिना ।।१०७०।। परी इये देहीं असतां । जो नयेचि आपणया घाता । आणि शेखीं पंडुसुता । तेथेंचि मिळे ।।७१।। जे योगज्ञानाचिया प्रौढी । वोेलांडूनियां जन्मकोडी । न निगों इया भाषा बुडी । देती योगी ।।७२।। जें आकाराचें पैल तीर । जें नादाची पैल मेर । तुर्येचें माजघर । परब्रह्म जें ।।७३।। मोक्षासकट गती । जेथे येती विश्रांति । गंगादि अपांपती । सरिता जेवीं ।।७४।। तें सुख येणेंचि देहें । पायपाखाळणिया लाहे । जो भूतवैषम्यें नोहे । विषमबुद्धी ।।७५।। दीपांचां कोडीं जैसें । एकचि तेज सरिसें । तैसा जो असे । सर्वत्र ईशु ।।७६।। ऐसेनि समत्वें पंडुसुता । जिये जो देखतसाता । तो मरणा आणि जीविता । नागवे फुडा ।।७७।। म्हणोनि तो दैवागळा । वानीत असों वेळोवेळां । जे साम्यसेजे डोळा । लागला तया ।।७८।।
प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वश: ।
य: पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ।।२९।।
आणि मनोबुद्धिप्रमुखें । कर्मेंद्रियें अशेखें । करी प्रकृतीचि हें देखे । साचें जो गा ।।७९।। घरींचीं राहटती घरीं । घर कांहीं न करी । अभ्र धांवे अंबरीं । अंबर उगें ।।१०८०।। तैसी प्रकृति आत्मप्रभा । खेळे गुणीं विविधारंभा । येथ आत्मा तो वोथंबा । नेणे कोण ।।८१।। ऐसेनि येणें निवाडें । जयाचां जीवीं उजिवडे । अकर्तयातें फुडें । देखिले तेणें ।।८२।।
यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ।।३०।।
ए-हवीं तैंचि अर्जुना । होईजे ब्रह्मसंपन्ना । जैं या भूताकृती भिन्ना । दिसती एकीं ।।८३।। लहरी जैसिया जळीं । परमाणुकणिका स्थळीं । रश्मीकर मंडळीं । सूर्याचां जेवीं ।।८४।। नातरी देहीं अवेव । मनीं आघवेचि भाव । विस्फुलिंग सावेव । वन्हीं एकीं ।।८५।। तैसे भूताकार एकाचे । हें दिठी रिगे जैं साचें । तैंचि ब्रह्मसंपत्तीचें । तारूं लागे ।।८६।। मग जया तयाकडे । ब्रह्मचि दिठी उघडे । किंबहुना जोडे । अपार सुख ।।८७।। येतुलेनि तुज पार्था । प्रकृतिपुरुषव्यवस्था । ठायें ठावो प्रतीतिपथा । माजीं जाहली ।।८८।। अमृत जैसें ये चुळा । कां निधान देखिजे डोळां । तेतुला जिव्हाळा । मानावा गा ।।८९।। हा जी जाहलिये प्रतीती । घर बांधणे जें चित्तीं । तें आतां ना सुभद्रापती । इयावरी ।।१०९०।। तरी एकदोन्ही ते बोल । बोलिजती सखोल । देर्इं मनातें वोल । मग ते घेर्इं ।।९१।। ऐसें देवें म्हणितलें । मग बोलों आदरिलें । तेथें अवधानाचेंचि केलें । सर्वांग येरें ।।९२।।
अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्यय: ।
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ।।३१।।
म्हणे परमात्मा म्हणिपे । तो ऐसा जाण स्वरूपें । जळीं जळें न लिंपे । सूर्यु जैसा ।।९३।। कां जे जळा आदीं पाठीं । सूर्य असतुचि असे किरीटी । माजीं बिंबें तें दृष्टी । आणिकांचिये ।।९४।। तैसा आत्मा देहीं । आथि म्हणिपे हें कांहीं । साचें तरी नाहीं । तो जेथिंचा तेथें ।।९५।। आरिसां मुख जैसें । बिंबलिया नाम असे । देहीं वसणें तैसें । आत्मतत्त्वा ।।९६।। तया देहा म्हणती भेटी । हे सपायी निर्जीव गोठी । वारिया वाळुवे गांठी । केंही आहे ।।९७।। आगी आणि पीसा । दोरा सुवावा कैसा । केउता सांदा आकाशा । पाषाणेंसी ।।९८।। एक निघे पूर्वेकडे । एक तें पश्चिमेकडे । तिये भेटीचेनि पाडें । संबंधु हा ।।९९।। उजिवडा आणि आंधारेया । जो पाडु मृता उभया । तोचि गा आत्मया । देहा जाण ।।११००।। रात्री आणि दिवसा । कनका आणि कापुसा । अपाडु कां जैसा । तैसाचि हा ।।१।। देह तंव पांचांचें जालें । हें कर्माचां गुणीं गुंथलें । भंवतसे चाकीं सूदलें । जन्ममृत्यूचां ।।२।। हे काळानळाचां कुंडीं । घातली लोणियाची उंडी । माशी पांखु पाखडी । तंव हें सरे ।।३।। हें विपाये आगींत पडे । तरी भस्म होऊनि उडे । जाहलें श्वाना वरपडें । तरी ते विष्ठा ।।४।। या चुके दोन्हीं काजा । तरी होय कृमींचा पुंजा । हा परिमाणु कपिध्वजा । कश्मळु गा ।।५।। या देहाची हे दशा । आणि आत्मा तो येथ ऐसा । पंै नित्य शुद्ध आपैसा । अनादिपणें ।।६।। सकळु ना निष्कळु । अक्रियु ना क्रियाशिळु । कृश ना स्थुळु । निर्गुणपणें ।।७।। साभासु ना निराभासु । प्रकाशु ना अप्रकाशु । अल्प ना बहुवसु । अरूपपणें ।।८।। रिता ना भरितु । रहितु ना सहितु । मूर्तु ना अमूर्तु । शून्यपणें ।।९।। आनंदु ना निरानंदु । एकु ना विविधु । मोकळा ना बद्धु । आत्मपणें ।।१११०।। येतुला ना तेतुला । आइता ना रचिला । बोलता ना उगला । अलक्षपणे ।।११।। सृष्टीचा होणा न रचे । सर्वसंहारें न वेंचे । आथी नाथी या दोहींचे । पंचत्व तो ।।१२।। मवे ना चर्चे । वाढे ना खांचे । विटे ना वेेंचें । अव्ययपणें ।।१३।। एवंरूप पैं आत्मा । देही जें म्हणती प्रियोत्तमा । तें मठाकारें व्योमा । नाम जैसें ।।१४।। तैसें तयाचिये अनुस्यूती । होती जाती देहाकृती । तो घे ना सांडी सुमती । जैसा तैसा ।।१५।। अहोरात्रें जैसीं । येती जाती आकाशीं । आत्मसत्ते तैसीं । देहें जाण ।।१६।। म्हणोनि इये शरीरीं । कांहीं करवी ना करी । आयताही व्यापारी । सज्जु नव्हे ।।१७।। यालागीं स्वरूपें । उणा पुरा न घेपे । हें असो तो न लिंपे । देहीं देहा ।।१८।।
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते ।
सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ।।३२।।
अगा आकाश कें नाहीं । हें न रिघेचि कवणेठायीं । परी कायिसेंनि कहीं । गादिजेना जैसें ।।१९।। तैसा सर्वत्र सर्व देहीं । आत्मा असतुचि असे पाहीं । संगदोषें एकेंही । लिप्तु नव्हे ।।११२०।। पुढतपुढती एथें । हेंचि लक्षण निरुतें । जें जाणावें क्षेत्रज्ञातें । क्षेत्रविहिना ।।२१।।
यथा प्रकाशयत्येक: कृत्स्नं लोकमिमं रवि: ।
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ।।३३।।
संसर्गें चेष्टिजे लोहें । परी लोह भ्रामक नोहे । क्षेत्रक्षेत्रज्ञां आहे । तेतुला पाडु ।।२२।। दीपकाची अर्ची । राहाटी वाहे घरींची । परी वेगळीक कोडीची । दीपा आणि घरा ।।२३।। काष्ठांचां पोटीं । वन्हि असे किरीटी । परी काष्ठ नोहे या दिठी । पाहिजे गा ।।२४।। अपाडु नभा आभाळा । रवि आणि मृगजळा । तैसाचि हाही डोळा । देखसी जरी ।।२५।। हें आघवेंचि असो एकु । गगनौंनी जैसा अर्कु । प्रगटवी लोकु । नांवें नांवें ।।२६।। एथ क्षेत्रज्ञु तो ऐसा । प्रकाशकु क्षेत्राभासा । यावरुतें हें न पुसा। शंका नेघा ।।२७।।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् ।।३४।।
शब्दतत्त्वसारज्ञा । पैं देखणी तेचि प्रज्ञा । जे क्षेत्रा क्षेत्रज्ञा । अपाडु देखे ।।२८।। इया दोहींचे अंतर । देखावया चतुर । ज्ञानियांचें द्वार । आराधिती ।।२९।। याचिलागीं सुमती । जोडिती शांतिसंपत्ती । शास्त्रांचीं दुभतीं । पोसिती घरीं ।।११३०।। योगाचिया आकाशा । वळघिजे येवढाचि धिंवसा । याचियाचि आशा । पुरषासि गा ।।३१।। शरीरादि समस्त । मानिताति तृणवत । जीवें संतांचे होत । वाहणधरु ।।३२।। ऐेसैसियापरी । ज्ञानाचिया भरोवरी । करूनियां अंतरीं । निरुते होती ।।३३।। मग क्षेत्रज्ञा क्षेत्राचें । जे अंतर देखती साचें । ज्ञानें उन्मेख तयांचे । वोवाळूं आम्ही ।।३४।। आणि महाभूतादिकीं । प्रभेदलीं अनेकीं । पसरलीसे लटिकी । प्रकृति जे हे ।।३५।। ते शुकनळिकान्यायें । न लगती लागली आहे । हें जैसें तैसें होये । ठाउवें जयां ।।३६।। जैसी माळा ते माळा । ऐसीचि देखिजे डोळां । सर्पबुद्धि टवाळा । उखी होऊनि ।।३७।। कां शुक्ति ते शुक्ति । हे साच होय प्रतीती रुपेयाची भ्रांती । जाऊनियां ।।३८।। तैसी वेगळी वेगळेपणें । प्रकृती जे अंत:करणें । देखती ते मी म्हणें । ब्रह्म होती ।।३९।। जें आकाशाहूनि वाड । जें अव्यक्ताची पैल कड । जें भेटलिया अपाडा पाड । पडों नेदी ।।११४०।। आकारु जेथ सरे । जीवत्व जेथें विरे । द्वैत जेथ नुरे । अद्वय जें ।।४१।। तें परमतत्त्व पार्था । होती ते सर्वथा । जे आत्मानात्मव्यवस्था । राजहंसु ।।४२।। ऐसा हा जी आघवा । श्रीकृष्णें तया पांडवा । उगाणा दिधला जीवा । जीवाचिया ।।४३।। येर कलशीचें येरी । रिचविजे जयापरी । आपणपें तया हरी । दिधलें तैसें ।।४४।। आणि कोणा देता कोण । तो नर तैसा नारायण । वरी अर्जुनातें कृष्ण । हा मी म्हणें ।।४५।। परी असो तें नाथिलें । ना पुसतां कां मी बोलें । किंबहुना दिधलें । सर्वस्व देवें ।।४६।। कीं तो पार्थु जी मनीं । अझुनी तृप्ती न मनी । अधिकाधिक उतान्ही । वाढवीतु असे ।।४७।। स्नेहाचिया भरोवरी । आंबुथिला दीपु घे थोरी । चाड अर्जुना अंतरीं । परिसतां तैसी ।।४८।। तेथ सुगरणी उदारे । रसज्ञ आणि जेवणारे । मिळती मग अवतरे । हातु जैसा ।।४९।। तैसें जी होतसे देवा । तया अवधानाचिया लवलवा । पाहातां व्याख्यान चढलें थांवा । चौगुणें वरी ।।११५०।। सुवायें मेघु सांवरे । जैसा चंद्रें सिंधू भरे । तैसा मातुला रसु आदरें । श्रोतयांचेनि ।।५१।। आतां आनंदमय आघवें । विश्व कीजेल देवें । तें रायें परिसावें । संजयो म्हणे ।।५२।। एवं जे महाभारतीं । श्रीव्यासें अप्रांतमती । भीष्मपर्वीं शांती । म्हणितली कथा ।।५३।। तो कृष्णार्जुनसंवादु । नागरी बोलीं विशदु । सांगोनि दाऊं प्रबंधु । वोवियेचा ।।५४।। नुसधीचि शांतिकथा । आणिजेल कीर वाक्पथा । जे शृंगाराचां माथां । पाय ठेविती ।।५५।। दाऊं वेल्हाळे देशी नवी । जे साहित्यातें वोजावी । अमृतातें चुकी ठेवी । गोडिसेपणें ।।५६।। बोल वोल्हावतेनि गुणें । चंद्रासि घे उमाणे । रसरंगी भुलवणें । नादु लोपी ।।५७।। खेचराचियाही मना । आणी सात्त्विकाचा पान्हा । श्रवणासंवें सुमना । समाधी जोडे ।।५८।। तैसा वाग्विलास विस्तारूं । गीतार्थें विश्व भरूं । आनंदाचे आवारूं । मांडू जगा ।।५९।। फिटो विवेकाची वाणी । हो काना मना जिणी । देखो आवडे तो खाणी । ब्रह्मविद्येची ।।११६०।। दिसों परतत्त्व डोळां । पाहो सुखाचा सोहळा । रिघो महाबोध सुकाळा- । माजीं विश्व ।।६१।। हें निफजेल आतां आघवें । ऐेसें बोलिजेल बरवें । जे अधिष्ठिला असें परमदेवें । निवृत्ती मी ।।६२।। म्हणोनि अक्षरीं सुभेदीं । उपमा श्लोक कोंदाकोंदी । झाडा देईन प्रतिपदीं । ग्रंथार्थासी ।।६३।। हा ठावोवरी मातें । पुरतया सारस्वतें । केलें असे श्रीमंतें । श्रीगुरुरायें ।।६४।। तेणें जी कृपासावायें । मी बोलें तेतुलें सामाये । आणि तुमचिये सभे लाहें । गीता म्हणों ।।६५।। वरी तुम्हां संतांचे पाये । आजि मी पातलों आहे । म्हणोनि जी नोहे । अटकु कांहीं ।।६६।। प्रभु काश्मिरीं मुकें । नुपजे हें कौतुकें । नाहीं उणीं सामुद्रिकें । लक्ष्मीयेसी ।।६७।। तैसी तुम्हां संतांपासीं । अज्ञानाची गोठी कायसी । यालागीं नवरसीं । वरुषेन मी ।।६८।। किंबहुना आतां देवा । अवसरु मज देयावा । ज्ञानदेव म्हणे बरवा । सांगेन ग्रंथु ।।११६९।।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां
योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्याय: ।।१३।।
श्री ज्ञानेश्वरी अध्याय तेरावा समाप्त ।। (श्लोक ३४, ओव्या ११६९)
।। पुंडलिक वरदा ऽऽ हरि विठ्ठल श्रीऽऽ ज्ञानदेव तुकाऽऽराम ।।
